Grób Pański w Nadzwyczajnej Formie Rytu Rzymskiego

    1. Wprowadzenie

    Niniejszy tekst poświęcony jest zwyczajowi urządzania Grobów Pańskich w diecezjach Polski i innych krajów naszego regionu1 oraz szczegółowym zaleceniom dotyczącym jego przygotowania w Nadzwyczajnej Formie Rytu Rzymskiego. Po wielkopiątkowej Mszy Uprzednio Konsekrowanych Darów, w późniejszych księgach liturgicznych nazwanej “Wieczorną Akcją Liturgiczną ku czci Męki Pańskiej”, Najświętszy Sakrament przenosi się uroczyście do kaplicy, mającej przedstawiać Grób Chrystusa Pana. W tejże kaplicy ma miejsce modlitewne czuwanie, zgodnie z tradycją trwające aż do otwarcia Grobu i procesji Rezurekcyjnej.

    Aspekt prawny i Stanowisko Świętej Komisji Obrzędów

    Zwyczaj ten został uznany za niepamiętny i nieprzerwanie praktykowany. Rytuał dla diecezji polskich z 1927 roku wymienia go, nie zamieszczając żadnej informacji odnośnie jego fakultatywności2, zaś księgi liturgiczne zwyczajnej formy rytu rzymskiego dla diecezji polskich traktują obrzęd wystawienia Najświętszego Sakramentu w Grobie Pańskim jako integralną część Liturgii Wielkiego Piątku3.

    Stolica Apostolska potwierdziła obowiązywanie tego zwyczaju na równi z prawem, podając obszerne wyjaśnienia:

    • Potwierdza się jego występowanie co najmniej przez 300 lat – jawi się jako niepamiętny, co nadaje mu moc obowiązującą równą prawu;
    • Niemożliwe jest usunięcie praktyki adoracji Najświętszego Sakramentu w Grobie Pańskim bez uniknięcia zgorszenia. Wierni są wobec niej pełni miłości i przywiązania.
    • Zwyczaj ten jawi się jako katolickie wyznanie wiary wśród innowierców (w rejonach, gdzie żyją ludzie różnych wyznań i religii);
    • Nie jest sprzeczny z nauczaniem Kościoła i nie został wprost zabroniony żadnym dekretem.
    • Święta Kongregacja Obrzędów zdecydowała się tolerować tę praktykę, jako zwyczaj praeter legem, niesprzeciwiający się rubrykom mszału, ceremoniału i rytuału4.


    Różnorodność praktyk związanych z Grobem Pańskim

    Opisywane w rytuałach diecezjalnych praktyki związane z Grobem Pańskim nie były jednolite, chociaż w większości bardzo do siebie podobne5. Główny trzon stanowią zawsze dwie procesje: wielkopiątkowa następująca po liturgii, oraz procesja rezurekcyjna powiązana z matutinum Niedzieli Wielkanocnej. Opis obrzędów w rytuałach diecezjalnych całej Europy Środkowej6 różni się jednak niektórymi szczegółami; tekstami śpiewów i modlitw czy też sposobem przechowywania Najświętszego Sakramentu oraz krzyża w kaplicy.


    Z praktycznego punktu widzenia będą interesowały nas kwestie związane ze sposobem przechowywania Najświętszego Sakramentu w rytuałach diecezjalnych dzisiejszej Polski.

    Przechowywanie Najświętszego Sakramentu:

    1. Obecnie najpowszechniejszym w Polsce zwyczajem jest urządzanie w kaplicy Grobu Pańskiego wysokiego tronu, na którym kapłan umieszcza monstrancję przykrytą białym, przezroczystym welonem, podobnym do białych welonów, które używane są przez panny młode na ślubach. Obecnie ten wariant został przez władze kościelne uznany za wzorcowy7 i jest stosowany także w duszpasterstwach tradycyjnych.8
    2. W przedwojennej Polsce lokalne przepisy niektórych diecezji wyraźnie nakazywały, aby welon, którym przykrywa się monstrancję nie był przejrzysty, lecz powinien być uszyty z gęstego materiału, tak aby hostia nie była widoczna.9 Z dostępnego materiału źródłowego można wywnioskować, iż w dawniej to właśnie nieprzezroczysty welon był uznawany za formę wzorcową.
    3. Rytuały10 równolegle przewidują także możliwość, aby adoracja w Grobie odbywała się w taki sam sposób jak przy wielkoczwartkowym ołtarzu eucharystycznym; tzn. kapłan może umieścić Najświętszy Sakrament zamknięty w kielichu mszalnym lub cyborium i schowany w tabernakulum Grobu Pańskiego.

    Zachęcamy do zachowania zwyczaju obowiązującego w danym regionie/miejscu.

    2. Przygotowanie kaplicy Grobu Pańskiego11:

    Do przygotowania Grobu Pańskiego należy wybrać osobną kaplicę, możliwie oddzieloną architektonicznie od głównej nawy kościoła, bądź ołtarz boczny, znajdujący się w oddaleniu od ołtarza głównego12. Należy tam przygotować:

    • ołtarz nakryty jednym lub trzema obrusami13 ozdobiony kwiatami i światłem
    • we wnęce pod mensą ołtarzową można umieścić odpowiednio oświetloną figurę Chrystusa leżącego w Grobie, albo też jeżeli brak figury, okryć front ołtarza białym antepedium;
    • Jeżeli w nastawie stałego ołtarza znajduje się obraz, którego nie osłonięto w Niedzielę Męki Pańskiej, nalezy go zasłonić14;
    • Nie wystawia się relikwiarzy, a jeżeli są na stałe umieszczone w ołtarzu, należy je zasłonić15;
    • na predelli ustawia się minimum 616 świec. Wzorcowo jednak powinno być ich 12 a nawet 2017. Najlepiej ustawić po 6 świec z każdej strony ołtarza i po 4 w pobliżu monstrancji.18

    • tabernakulum19 okryte białym konopeum oraz kluczyk (w zamku lub u zakrystiana), wewnątrz rozłożony korporał, drugi korporał rozłożony przed drzwiczkami tabernakulum, a obok niego biała lub złota bursa do przechowywnia korporałów.20
    • tron z baldachimem do wystawienia Najświętszego Sakramentu, okryty trzecim korporałem.21
      1. Dodatkowy baldachim nie jest konieczny, jeżeli zamocowany na stałe baldachim rozpościera się nad całym ołtarzem lub tylko nad tronem.
      2. Zabrania się umieszczania lamp i świec za monstrancją w taki sposób aby światło przebijało przez hostię wystawioną w monstrancji22;
    • Kaplica Grobu Pańskiego winna być przygotowana w taki sposób, aby uwaga wiernych zwrócona została przede wszystkim na Najświętszy Sakrament. Zabrania się przygotowywania tronu dla monstrancji w sztucznych obłokach, grotach, itd.23. Ołtarz i tron powinny zostać oświetlone zgodnie z zasadami estetyki. Światło powinno pochodzić z lamp ukrytych. Zakazane są wszelkie efekty teatralne oraz ozdoby z żarówek elektrycznych.

    • Można zakryć okna w kaplicy lub w pobliżu ołtarza.24
    • Niezgodne z prawem liturgicznym i zasadami kościelnej estetyki jest tworzenie Grobów Pańskich o tematyce społecznej, politycznej czy narodowo-historycznej. Należy szczególnie unikać tworzenia instalacji z szarego papieru, kartonów, napisów. Niedopuszczalne są także sztuczne wodospady, melodyjki ani żywe zwierzęta.
    • Zakazane jest urządzanie Grobu Pańskiego w głównym ołtarzu.25

    Pewne wzorcowe zalecenia dotyczące przygotowania Grobu Pańskiego przedstawił abp P. Mańkowski w jednej ze swoich publikacji26:

    „Groby” nasze najpiękniej przedstawiałyby się, gdybyśmy umieszczali Sanctissimum na prowizorycznym ołtarzu, wysoko ustawionym, do którego prowadziłyby majestatycznie wznoszące się stopnie. Pod mensą niechby widniała pięknie oświecona figura Chrystusa w grobie leżącego, na ołtarzu zaś tron biały dla Najśw. Sakramentu. […] [Puszkę z komunikantami] należałoby umieścić ją w zamkniętym tabernakulum, nigdy zaś na miejscu widocznym, obok monstrancji, jak to się, niestety, niekiedy zdarza widzieć. Kwiaty i zieloność niechby po bokach zdobiły stopnie i mensę ołtarzową; w głębi możnaby też umieścić wysoki krzyż bez figury, z przewieszonym prześcieradłem i insygniami Męki Pańskiej, i wreszcie, o ileby nam środki materialne pozwalały, obyśmy nie żałowali światła, już to w mniejszych lichtarzach, stojących na ołtarzu, już to w wysokich świecznikach, na stopniach ustawionych. Sądzę, że tak przybrany „Grób” wielkopiątkowy miałby wygląd poważny i szlachetny, a Najśw. Sakramentowi oddana byłaby ta cześć zewnętrzna, jaka Mu się z prawa należy.”27

    Warto także zapoznać się z zaleceniami bł. abp. J. Nowowiejskiego”

    “Osobna kaplica z ołtarzem czy jeden z ołtarzy bocznych przyozdabia się jak najwspanialej do wystawienia przenajśw. Sakramentu. Gdyby w tym celu wybrany był ołtarz boczny, za pomocą dywanów od kościoła oddziela się, aby stanowił oddzielną całość, zwaną grobem Pana Jezusa. Miejsce to ubrane biało, nic nie ma w sobie czarnego, żałobnego; zasłaniają się wprawdzie okna, ale tylko dlatego, aby pobożność wiernych powiększyć. Część niższa tego grobu przedstawia wyobrażenie Chrystusa Pana, umarłego w grobie, lampami oświecone. Wyższa zaś część posiada tron biały, na który postawi się monstrancja z przenajśw. Sakramentem; tron otacza się wielką liczbą świec woskowych jasnych; można także umieścić tam liczne postacie aniołów adorujących.”28

     

    Podajemy także zalecenia Komisji Liturgicznej Episkopatu Polski:

    Przygotowując „Boży Grób” należy mieć na uwadze przepis […] o powadze jaka przystoi liturgii tych dni. „Boży Grób” ma uświadomić wiernym wielkość ofiary Chrystusa i budzić skruchę. Uwaga wiernych powinna być skierowana przede wszystkim na Najświętszy Sakrament, a nie rozproszona nadmiarem szczegółów dekoracyjnych. Rytuał Rzymski dla Polski wyraźnie przepisuje tron dla Najśw. Sakramentu i tabernakulum. Niedopuszczalne jest traktowanie monstrancji jako elementu dekoracyjnego i umieszczanie jej w sztucznych obłokach, grotach itp. […]. Oświetlenie elektryczne zgodnie z zasadami estetyki i przepisami Kościoła powinno pochodzić z lamp ukrytych. Wyraźnie zakazane są wszelkie korony, promienie, wieńce itp. z żarówek elektrycznych oraz wszelkie efekty teatralne[…]29

    Adoracja w kaplicy
    Bożego Grobu

    1. Nie należy pozostawiać Najświętszego Sakramentu bez należytego nadzoru. W tym celu można wyznaczyć chętnym określone godziny adoracji, by zawsze byli obecni wierni adorujący Najświętszy Sakrament30. W niektórych miejscach istniał dawniej zwyczaj pełnienia dyżurów przed Grobem Pańskim przez poszczególne rodziny z parafii.
    2. Należy zadbać, aby w kaplicy Grobu Pańskiego zawsze paliła się odpowiednia liczba świec.
    3. Adoracja może przebiegać w ciszy. Można także śpiewać Gorzkie Żale, pieśni pasyjne, albo odmawiać różaniec. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby adoracji towarzyszył dobrany odpowiednio gregoriański śpiew scholi.
    4. Dawne księgi zakonne przewidywały także śpiew psalmów. Wg polskiej tradycji monastycznej aż do Wigilii Paschalnej śpiewało się psałterz w tonie 8., zaś po celebracji Wigilii w tonie 5.31

    Kwestia adoracji w Grobie podczas Wigilii Paschalnej

    1. Rubryka jednego z rytuałów (warmińskiego)32 wskazuje wyraźnie, iż wystawienie Najświętszego Sakramentu w monstrancji nie powinno trwać w czasie obrzędów Wigilii Paschalnej. Sanctissimum powinno zostać umieszczone w tabernakulum Grobu Pańskiego, bądź też powinno się cały ołtarz Grobu przesłonić fioletową zasłoną.33
    2. Rubryki pozostałych polskich rytuałów nie rozpatrywały kwestii adoracji w czasie obrzędów Wigilii Wielkanocnej. Z niektórych relacji wywnioskować można, iż przynajmniej w niektórych miejscach, przy porannej celebracji Wigilii nie przerywano adoracji w Grobie Pańskim.
    3. Przepisy liturgiczne zwyczajnej formy rytu rzymskiego precyzują natomiast, iż adorację należy zakończyć przed rozpoczęciem Wigilii34. Przepis ten nie jest w żaden sposób wiążący dla formy nadzwyczajnej w sensie ścisłym, może natomiast stanowić istotną wskazówkę duszpasterską, w kontekście wskazanych wyżej przepisów z rytuałów.
    4. Adoracja eucharystyczna wymaga stałej obecności co najmniej kilku wiernych, którzy wówczas nie mogliby uczestniczyć w Wigilii Wielkanocnej.
    5. Warto zastosować się do zaleceń rytuału warmińskiego, ponieważ adoracja w formie uroczystej występująca symultanicznie z obrzędami celebracją Wigilii Wielkanocnej może znacząco wpływać na zawiłość obrzędów. Zwłaszcza gdy kaplica Bożego Grobu jest widoczna z kościoła lub urządzona jest w jednej z naw bocznych. W czasie celebracji przez kościół przechodzi kilka procesji, których uczestnicy wobec wystawionego Najświętszego Sakramentu winni zachowywać odpowiednie rewerencje. Trwająca adoracja w Grobie Pańskim może budzić także zdziwienie i zagubienie wiernych, którzy w czasie obrzędów wigilijnych zwykli zachowywać określone postawy, m.in. siedzącą, przyjęło się jednak klęczeć w obecności wystawionego Najświętszego Sakramentu.35

    Wiele względów praktycznych przemawia więc za tym, aby z zachowaniem przepisanych rewerencji zakończyć uroczyste wystawienie przy ołtarzu Grobu Pańskiego przed rozpoczęciem Wigilii, poprzez schowanie Sanctissimum do tabernakulum w Grobie. Inne rytuały także przewidują możliwość przechowywania Sanctissimum w Grobie Pańskim bez wystawiania w monstrancji36. Można skorzystać z tej możliwości.

    Zakończenie adoracji przed Wigilią Wielkanocną

    Należy przygotować: kustodię do której zostanie schowana konsekrowana Hostia, kluczyk do tabernakulum Grobu Pańskiego, łódkę i rozpalony trybularz, białą komże, stułę i kapę dla kapłana lub diakona.

    Usługujący: ceremoniarz, turyferariusz, ew. dwóch akolitów

    1. Kapłan[ Lub diakon.] ubrany jak wyżej udaje się do kaplicy Grobu Pańskiego, wraz z usługującymi. Przy wejściu do kaplicy zdejmuje biret.
    2. Kiedy przybędzie przed ołtarz, intonuje pieśń ku czci Najświętszego Sakramentu (np. Przed tak wielkim Sakramentem)
    3. Następnie klęka na dwa kolana in plano wraz z usługującymi, po czym podaje biret ceremoniarzowi (usługujący odkładają go na kredencje lub kładą na stopniu)
    4. Kapłan (lub diakon) klęka na dwa kolana, na pierwszym stopniu i przez chwilę adoruje Najświętszy Sakrament. Usługujący klękają in plano.
    5. Po chwili powstaje i następuje zasypanie trybularza bez błogosławieństwa oraz okadzenie Najświętszego Sakramentu.
    6. Nie udziela się błogosławieństwa eucharystycznego.
    7. Kapłan wstępuje na suppedaneum, zdejmuje monstrancję z tronu i stawia ją na korporale. Wyjmuje Hostię z monstrancji i umieszcza ją w kustodii, którą chowa do tabernakulum Grobu Pańskiego. Przyklęka, zamyka tabernakulum, schodzi po stopniach ołtarza i przyklęka razem z usługującymi na jedno kolano. Wówczas ceremoniarz podaje mu biret, który kapłan zakłada. Wszyscy udają się do zakrystii.
    8. Po zakończeniu adoracji monstrancję należy zanieść do zakrystii.
    9. W kaplicy Bożego Grobu należy pozostawić zapaloną wieczną lampkę lub dwie palące się świece, oznaczające obecność Najświętszego Sakramentu.

    Adoracja trwająca symultanicznie z Wigilią Wielkanocną

    Jeśli z pewnych względów zdecydowano się nie przerywać adoracji w kaplicy Grobu Pańskiego, należy zadbać, by cały czas paliła się tam odpowiednia liczba świec (przynajmniej 6) oraz by były wyznaczone osoby, które nie będą brały udziału w Wigilii, lecz będą adorowały Najświętszy Sakrament w czasie całej celebracji.

    pseud. Mathias von Liechtenstein

    © 2024 Vademecum Liturgiczne

    1. Zachęcam do lepszego zapoznania się z historią, symboliką i objaśnieniami tej praktyki: F. Małaczyński OSB, Misterium Paschalne w Polsce, Kraków, 2005.; J. Michalak, Kilka szczegółów z dziejów rezurekcji, [w:] Mysterium Christi nr. 4/1931, http://www.nowyruchliturgiczny.pl/2009/04/kilka-szczegoow-z-dziejow-rezurekcji.html[↩]

    2. Por. Rituale Romanum 1927, s. 473-475.[↩]
    3. Por. Missale Romanum 1986, Wielki Piątek Męki Pańskiej, Liturgia ku czci Męki Pańskiej, Część czwarta: Procesja do Grobu Pańskiego.[↩]
    4. Por. SRC, Suffragium do dekretu nr 3939.[↩]
    5. Zob. Literatura z przypisu wyżej.[↩]
    6. Zwyczaj występował m.in. na obszarze dawnej Rzeczypospolitej, w krajach rządzonych przez Habsburgów, a także w Bawarii i innych regionach Niemiec.[↩]
    7. Po modlitwie po Komunii Najświętszy Sakrament wystawia się na ołtarzu w monstrancji, którą się okrywa przezroczystym białym welonem. Por. Missale Romanum 1986, Wielki Piątek Męki Pańskiej, Liturgia ku czci Męki Pańskiej, Część czwarta: Procesja do Grobu Pańskiego.[↩]
    8. Przed II wojną światową był jednak przez niektórych liturgistów krytykowany, zob. P. Mańkowski, Po naszemu. Pamiętnik Liturgisty, Kraków 2017, s.217.[↩]
    9. [1] ponitur altera S. Hostia in Ostensorio, quod obtegitur velo albo sat denso, ut S. Hostia videri nequeat. Ordo Divini Officii Recitandi Missaeque Celebrandae ad Usum Perinsignis Basilicae Metropolitanae Totiusque Archidioecesis Vilnensis 1939, Wilno 1939, s.25
      [3] et ostensorium seu monstrantia pro hac singulari expositione velo albi coloris ita debet esse obtecta, ut sacra Hostia videri a populo non possit., Rituale Culmense, s.351.
      [4] Monstrantia velo albi coloris obtegitur ita ut sacra hostia a populo videri non possit. Nam juxta rubricas missalis ss sacramentum ob memoriam passionis Domini ita occultandum est, ut nec calix nec hostia in eo reposita populo pateat. Por. A. Geiger, De ceremoniis sacris Hebdomadæ Sanctæ aut cum Levitis aut sine Levitis, Monachium 1863, s.79.
      [↩]
    10. [1]Sacerdos tertiam heri consecratam Hostiam majorem ponit in calice veloque cooperit, si nempe in tamebrnaculo S. Sepulcri includenta erit, aut in Monstrantia velo subtili tecta… Appendix ad Rituale Romanum pro dioecesi Wratislaviensi, Wrocław 1929, s.75.
      [2] Caeremoniale Monasticum, Kalisz, 1777, s.348.[↩]
    11. Przygotowano na podstawie: [1]F. Małaczyński, Ceremoniał Obrzędów Wielkiego Tygodnia, Warszawa 1958, online:http://vademecumliturgiczne.pl/2016/12/29/ceremonial-obrzedow-wielkiego-tygodnia-o-franciszek-malaczynski/
      [2] Ritus Servandus in Solemni Expositione et Benedictione Sanctissimi Sacramenti.[w:] Cantus Selecti, Rzym 1957, s. vj.[↩]
    12. Si altare laterale eligatur tapetibus et pannis ab ecclesia separandum est ne functiones a missali praescriptae impeditae sint. Por. A. Geiger, De ceremoniis sacris Hebdomadæ Sanctæ aut cum Levitis aut sine Levitis, Monachium 1863, s.78.[↩]
    13. Nie musi być to ołtarz konsekrowany przez biskupa, ponieważ nie będzie na nim celebrowana Msza Święta. Może mieć on charakter tymczasowy, podobnie jak ołtarze eucharystyczne na Boże Ciało. Potrójny obrus będzie mile widziany, lecz nieobowiązkowy.[↩]
    14. Ritus Servandus in Solemni Expositione et Benedictione Sanctissimi Sacramenti.[w:] Cantus Selecti, Rzym 1957, s. vj, ad. 1.[↩]
    15. Ritus Servandus in Solemni Expositione et Benedictione Sanctissimi Sacramenti.[w:] Cantus Selecti, Rzym 1957, s. vj, ad. 2.[↩]

    16. [1] Ordo Divini Officii Recitandi Missaeque Celebrandae ad Usum Perinsignis Basilicae Metropolitanae Totiusque Archidioecesis Vilnensis 1939, Wilno 1939, s.26; [2]  F. Małaczyński, Ceremoniał…, online.[↩]

    17. Ritus Servandus in Solemni Expositione et Benedictione Sanctissimi Sacramenti.[w:] Cantus Selecti, Rzym 1957, s. vj, ad. 4[↩]
    18. Tak zaleca J. Nowowiesjki, Ceremoniał Parafialny, s. 314[↩]

    19. Umieszczenie tabernakulum w kaplicy Grobu Pańskiego jest obowiązkowe

      (por. [1] Rituale Romanum 1927, op. cit., s. 475

      [2]Ordo Divini Officii Recitandi Missaeque Celebrandae ad Usum Perinsignis Basilicae Metropolitanae Totiusque Archidioecesis Vilnensis 1939, Wilno 1939, s.25).[↩]
    20. [1] J. Nowowiejski, Ceremoniał…, s.315.[↩]
    21. Super Altare et in eminenti situ quo tamen facile acceditur —non ita vero ut nimis distet ab Altari, cum quo debet quid unum efficere — erigatur thronus movibilis […] cum baldachino proportionate coloris SS. Sacramento convenientis (nisi jam habeatur ciborium magnum vel baldachinum pensile). Super hujusmodi throni planitiem ponatur corporale (vel palla) ad Ostensorium exponendum, a fronte vero quivis absit ornatus quo SS. Sacramenti aspectus impediatur. Ritus Servandus in Solemni Expositione et Benedictione Sanctissimi Sacramenti.[w:] Cantus Selecti, Rzym 1957, s. vj, ad.2.[↩]

    22. [1] Nowowiejski, Ceremoniał Parafialny, s.314

      [2] Ritus Servandus in Solemni Expositione et Benedictione Sanctissimi Sacramenti.[w:] Cantus Selecti, Rzym 1957, s. vj, ad. 5.[↩]

    23. Por SRC, Dekret nr 3859; Dekret nr 4206; Dekret nr 4210; Dekret nr 4322.[↩]

    24. Por. A. Geiger, De ceremoniis sacris Hebdomadæ Sanctæ aut cum Levitis aut sine Levitis, Monachium 1863, s.78.[↩]
    25. Por. A. Geiger, De ceremoniis sacris Hebdomadæ Sanctæ aut cum Levitis aut sine Levitis, Monachium 1863, s.78.[↩]
    26. Opis ten nie stanowi w żaden sposób źródła prawa, jednak w sposób właściwy obrazuje estetykę, jaka powinna cechować kaplicę Grobu Pańskiego.[↩]
    27. P. Mańkowski, Po naszemu…, str. 223[↩]
    28. J. Nowowiejski, Ceremoniał Parafialny, s.502[↩]
    29. Instrukcja Komisji Liturgicznej Episkopatu Polski [w:] F.Małaczyński,Ceremoniał…, online.[↩]

    30. [1] J. Nowowiejski, Ceremoniał, s.491

      [2] Ad sepulchrum, ut supra paratum, adhibendi sunt custodes die noctuque, nec deese debent, qui secundum rituum antiquum devote psallant, zob. Appendix ad Rituale…, s.78 oraz Rituale Culmense, s.351
      [3] Por. Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Instrukcja Redemptionis Sacramentum. Rzym, 2004, nr 38.[↩]
    31. Caeremoniale Monasticum…, s.348.[↩]
    32. Collectio Rituum…. warmiensis, str. 115[↩]
    33. Sabbato sancto, durantibus sacris functionibus et Missa, caveat Parochus, ne Monstrantia cum Ssmo Sacramento in sepulchro exponatur, sed in reservatorio remaneat, usque dum Missa finiatur; vel tota scena velo aliquo violecei coloris oculis fidelium obducantur. Nec Missa in altari expositionis habeatur, sed in alio altari, ne liturgia festiva aspectu S. Sepulchri commoveatur. Collectio Rituum.. warmiensis, str. 115[↩]
    34. Por. Missale Romanum 1986, op. cit., Wielka Sobota.[↩]
    35. A.Geiger zwraca uwagę na to, iż adoracja w Grobie nie powinna zakłócać odprawiania obrzędów przepisanych przez Mszał Rzymski. Por. A. Geiger, De ceremoniis sacris Hebdomadæ Sanctæ aut cum Levitis aut sine Levitis, Monachium 1863, s.78.[↩]
    36. [1] Appendix ad Rituale…, s.75
      [2] Rituale Culmense.., s.349
      [3] Collectio rituum…, s. 115[↩]