Akt pokuty we współczesnym mszale

Treść: Wstęp; 1. Geneza i kształtowanie się aktu pokuty na początku mszy świętej; 2. Akt pokuty w obrzędach wstępnych mszy świętej w mszale Piusa V; 3. Akt pokuty po Vaticanum II; 4. Akt pokuty w polskiej edycji mszału Pawła VI; Zakończenie, Summary: The act of penance in the contemporary missal.

Słowa kluczowe: akt pokuty, mszał Pawła VI, mszał Piusa V, reforma so-borowa, msza święta, apologie.

Key words: act of penance, missal of Paul VI, missal of Pius V, conciliar reform, holy Mass, apologies.

 

Wstęp

Mszał Pawła VI, stanowiący owoc reformy soborowej, tak uporządkował obrzędy liturgii mszalnej, aby udział wszystkich wiernych w liturgii był czynny actuosa participatio, świadomy i pełny[ref]KL 14[/ref]. Ojcowie Soboru zalecili, by obrzędy liturgiczne cechowała szlachetna prostota, by były krótkie,

jasne, wolne od zbędnych powtórzeń, nie wymagające wielu objaśnień[ref]KL 34.[/ref]. Celowi temu służyła reforma obrzędów wstępnych mszy świętej, którym został nadany w sposób wyraźny charakter liturgii zgromadzenia3[ref]Zob. B. Nadolski, Liturgika, t. 4, Poznań 2011, s. 188.[/ref]. Ukonstytuowanie się zgromadzenia eucharystycznego związane jest ze znakami podkreślającymi formy obecności Chrystusa we mszy świętej: znak zgromadzonego ludu, wejście kapłana, wniesienie ewangeliarza, oraz oddanie czci ołtarzowi[ref]Por. KL 7; OWMR 46-49.[/ref]. Znaki te wraz ze śpiewem na wejście poprzedzają pozdrowienie kapłańskie. Po nim i ewentualnym słowie skierowanym do zgromadzonych, ważnym elementem staje się akt pokuty, po którym następują inne modlitwy, hymn i kolekta zamykająca liturgię obrzędów wstępnych, zatem gromadzenia się wiernych[ref]OWMR 50-54.[/ref]. W niniejszym artykule zostanie zaprezentowane zagadnienie aktu pokuty w odnowionej liturgii mszy świętej.

1. Geneza i kształtowanie się aktu pokuty na początku mszy świętej

Potrzebę pokuty jako stałego elementu życia chrześcijańskiego akcentowano w najstarszych pismach chrześcijańskich. Nim ukształtował się w pełni liturgiczny obrzęd sakramentu pokuty, jako konieczny w odniesieniu do grzechów ciężkich, odpuszczanie codziennych grzechów łączono z udziałem w Eucharystii. W niej bowiem uobecnia się męka Chrystusa, który jest obecny i złożony na ołtarzu jako «ofiara naszego pojednania», aby przez Ducha Świętego «zjednoczyć nas wszystkich»[ref]Obrzędy pokuty. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 1996, nr 2.[/ref]. Didache z końca I w., mówiąc o potrzebie odpuszczenia grzechów, popełnionych po chrzcie, poleca wyznawać je w Kościele zgromadzonym na Eucharystię[ref]Por. M. Righetti, La Messa. Commento storico-liturgico alla luce Concilio Vatica-no II, t. 3, Milano 1966, s. 203.[/ref]. Wierni winni modlić się z czystym sumieniem, dlatego tak ważne jest wyznawanie grzechów w Dzień Pański, nim nastąpi łamanie chleba.

Wyznawanie grzechów w zgromadzeniu eucharystycznym miało charakter publiczny i wspólnotowy, gdyż uczestnictwo w Eucharystii wymaga świętości. Pojednanie się z bliźnim jest warunkiem nieskalaności ofiary. Eucharystia jako ofiara całej wspólnoty nie może być profanowana przez grzech poszczególnych jej członków i dlatego nie wystarczy samo wyzna-nie win przed Bogiem.

Z formuły wyznawania grzechów w zgromadzeniu eucharystycznym, proekshomologesis, wywodzi się późniejsza instytucja publicznej pokuty, ekshomologesis[ref]Por. B. Nadolski, Liturgika, t. 3, Poznań 2012, s 88; zob. B. Kosecki, Wyznanie grzechów w praktyce pokuty Kościoła na Zachodzie, RBL 29:1976, s. 69.[/ref]. W datowanym na I poł. II wieku Pasterzu, autorstwa

Hermasa, gdy jeszcze nie ukształtował się teologiczny termin sakrament, pokuta była porównywana do chrztu ze względu na jej skutki odpuszczenia grzechów i włączenia do Kościoła. Tertulian (+ 220) zaś widział pokutę jako proces analogiczny do katechumenatu[ref]B. Nadolski, dz. cyt., s. 89.[/ref]. Eklezjalny rozwój pokuty, akcentujący sakrament pokuty konieczny w przypadku grzechów ciężkich, doprowadził do redukcji świadomości wiernych dotyczącej roli uczestnictwa w Eucharystii w odpuszczeniu grzechów powszednich.

Opis niedzielnego zgromadzenia chrześcijan przekazany w poł. II w. przez św. Justyna, stanowiący najstarszy tekst dla badań historii obrzędów liturgicznych, nie wspomina o uformowanym stałym elemencie inicjującym liturgię. Spisana relacja wymienia na początku liturgii czytanie tekstów starotestamentalnych i pism apostolskich. Opis liturgii wskazuje na jej strukturę, ukształtowaną w zasadniczych elementach, choć jeszcze niesformalizowaną. Nie można dokonać rekonstrukcji tej części mszy świętej, którą dziś nazywamy obrzędami wstępnymi[ref]Justyn Męczennik, Apologia, w: M. Michalski, Antologia literatury patrystycznej, t. 1, Warszawa 1975, s. 97.[/ref]. Jeszcze w pierwszej połowie V wieku, św. Augustyn, który przewodniczył liturgii, zaznaczył, iż po wyjściu z zakrystii tylko pozdrawiał wiernych, po czym bezpośrednio rozpoczęto czytanie tekstów Pisma Świętego[ref]Por. J. A. Jungmann, Liturgia pierwotnego Kościoła, Kraków 2013, s. 443.[/ref]. Śladem tej praktyki są obrzędy wstępne w liturgii Wielkiego Piątku, zredukowane do prostracji kapłana i kolekty[ref]Por. M. Kunzler, Liturgia Kościoła, Poznań 1999, s. 320.[/ref].

Kształtowanie się obrzędów wstępnych we mszy św. i ich upowszechnienie w dużych wspólnotach odbywało się pod wpływem uroczystej liturgii papieskiej. Ta zaś czerpała niektóre wzorce z rzymskich tradycji ceremoniału świeckiego. Sprawowanie liturgii w rzymskich bazylikach bywało poprzedzone okazałymi procesjami, w których uczestniczyli liczni duchowni. Ich forma nawiązywała do orszaku cesarskiego, chociaż te procesje posiadały już własną wykładnię teologiczną[ref]Por. K. Matwiejuk, Liturgiczna celebracja zbawczych ingerencji Boga, Radom 2013, s. 118-120; zob. B. Nadolski, Leksykon liturgii, Poznań 2006, s. 1221-1224.[/ref].

Szczególny wpływ na rozwój obrzędów wstępnych wywarła liturgia stacyjna i towarzyszące je procesje. Wzorując się na liturgicznych zwyczajach Wschodu pielgrzymowano do wyznaczonych kościołów. Czyniono to przede wszystkim w okresie Wielkiego Postu i w dni modlitw kwartalnych. Długiej procesji towarzyszył litanijny śpiew błagalny z powtarzaną aklamacją Kyrie eleison. Najprawdopodobniej ta litania błagalna, spopularyzowana przez papieża Gelazego, tzw. litania gelazjańska, przejęła funkcję modlitwy powszechnej jako modlitwy wiernych, która wraz z zanikiem

katechumenatu uległa na przełomie V i VI wieku całkowitej atrofii. Rozwój uroczystego śpiewu w liturgii wpłynął na ukształtowanie się pieśni na wejście, ad introitum, oraz bogatych form muzycznych związanych ze śpiewem Kyrie eleison oraz hymnu Gloria[ref]Por. P. Kulbacki, Modlitwa powszechna jako modlitwa wiernych, „Roczniki Litur-giczno-Homiletyczne” 1(57) 2010, s. 145-146.[/ref]. Wśród obrzędów wstępnych znalazło swe miejsce także pozdrowienie ołtarza poprzez ucałowanie i okadzanie go.

Bezpośrednich korzeni aktu pokuty w uformowanych już obrzędach wstępnych mszy św. należy szukać na Wschodzie, gdzie już na przełomie VI i VII wieku było znane wyznanie win „Confiteor”, rozpowszechnione na Zachodzie przez liturgię frankońską[ref]Por. B. Nadolski, Liturgika, t. 4, dz. cyt., s. 172.[/ref]. Formuła Confiteor pojawia się od VIII wieku także w rytuałach sakramentu pokuty[ref]Por. Righetti, La Messa, s. 203.[/ref]. Od IX wieku upowszechniły się wersje Confiteor, używane w sprawowaniu sakramentu pokuty[ref]Por. J.A. Jungmann, Missarum sollemnia, t. 1, Wien-Freiburg-Basel 1962, s. 389.[/ref].

Drugim źródłem była liturgia sprawowana przez papieża, który modlił się prywatnie w postawie prostracji przed ołtarzem. Czynił to w ciszy. Początkowo nie było określonej oracji. Jeszcze w VII wieku określano, iż papież modli się prostrato omni corpore in terra, a w VIII wieku teksty liturgii frankońskiej wskazywały, iż papież modli się za siebie lub za grzechy wiernych[ref]B. Nadolski, dz. cyt., s. 172.[/ref].

Kolejne źródło, do którego należy odnieść mszalny akt pokuty, to rozpowszechniające się od IX wieku tzw. apologie. Były to modlitwy celebransa wyrażające poczucie winy, niegodności oraz prośbę o przebaczenie grzechów[ref]Por. R. Niparko, Apologia w liturgii, EK I kol. 786.[/ref]. Wyznanie grzechów w formie apologii pojawiło się w IX wieku także w oficjum – w prymie i w komplecie. Etymologia tego określenia wskazuje na obronę poprzez przyznanie się do win. Ogólny charakter apologii wzmacniało przyznawanie się do win nawet nie popełnionych[ref]B. Nadolski, dz. cyt., s. 172.[/ref]. Odmawianie apologii towarzyszyło różnym elementom obrzędów mszalnych. A. Jungmann wykazał, iż apologie kapłan odmawiał np. przed ubieraniem stroju liturgicznego, podczas wchodzenia do kościoła, w czasie śpiewu ad introitum, po ucałowaniu ołtarza, w czasie Kyrie, Gloria, Credo, przed i po kazaniu, w czasie śpiewów międzylekcyjnych, w czasie przygotowania darów, podczas lavabo, bezpośrednio przed przyjęciem ofiar, podczas Sanctus, przed komunią, także w czasie komunii wiernych. Zdaniem Jungmanna, mimo zakazu dodawania modlitw do kanonu, tolerowano osobistą modlitwę po konsekracji. W XV wieku zakazywano odmawiania modlitw o charakterze apologii podczas podniesienia. Grożono ekskomuniką[ref]Por. B. Nadolski, Apologie w celebracji eucharystycznej jako pozasakramentalne formy pokuty, RBL 29 (1976), s. 87; J.A. Jungmann, dz. cyt., s. 103-106.[/ref].

Ślady apologii zachowały się w mszale do dziś w postaci Confiteor, w modlitwie przed Ewangelią munda cor meum, podczas przygotowania darów In spiritu humilitatis, podczas lavabo i przed Komunią[ref]Por. B. Nadolski, dz. cyt., s. 115.[/ref]. Łaciński termin confessio miał w średniowieczu dwojakie znaczenie. Dotyczył on wyznania grzechów bądź wyznania, głoszenia, chwały Bożej. Świadczą o tym praktyki pokutników w Italii w XI wieku, którzy biczując się śpiewali laudes[ref]Tamże, s. 92.[/ref]. Św. Tomasz z Akwinu rozróżniał: confessio fidei – akt wiary, confessio gratiarum w znaczeniu aktu czci i confessio peccatorum jako akt pokuty[ref]S. Th. II, II q 3 a.1 ad 1.[/ref].

Apologie odmawiane były przede wszystkim przez celebransów, choć dotyczyły także wiernych. Biskup Karol Boromeusz nakazywał proboszczom, by po kazaniu wierni, którzy pragnęli absolucji podnosili ręce i po wypowiedzeniu spowiedzi powszechnej otrzymywali rozgrzeszenie z grzechów powszednich i z zapomnianych grzechów ciężkich. Św. Tomasz z Akwinu pouczał, że nie jest to sakramentalne rozgrzeszenie wymagane przy grzechach ciężkich[ref]Zob. B. Nadolski, dz. cyt., s. 93-94.[/ref].

Confiteor na początku mszy świętej wywodziło się z apologii i przybierało różne formy, niekiedy bardzo rozbudowane. Poszerzanie tekstu Confiteor od XI wieku było związane z włączaniem do wyznania win świętych

– Najświętszej Maryi Panny, patronów, zakonodawców. Confiteor zawierało wyznanie win Bogu i świętym, a następnie prośbę analogicznie skierowaną do Boga i świętych. Wyznanie win w pierwszej osobie liczby pojedynczej wskazywało na osobisty charakter wyznania. To podkreślał także gest bicia się w piersi przy słowach „mea culpa”. Spowiedź powszechną odmawiano w postawie głębokiego pochylenia lub klęczącej[ref]Tenże, Liturgika, t. 4, dz. cyt., s. 172.[/ref]. Po wyznaniu następowały modlitwy absolucji o charakterze deprekatywnym – misereatur, niekiedy indulgentiam lub inne. Modlitwy te miały charakter prywatny i były odmawiane u stóp ołtarza[ref]Por. J.A. Nowowiejski, Msza Święta, Warszawa 2001, s. 476.[/ref].

Po przystąpieniu do ołtarza celebrans podejmował publiczne przygotowanie do mszy w imieniu swoim i ludu reprezentowanego przez ministranta. Przed X wiekiem nie były rozpowszechnione formuły modlitw odmawianych w milczeniu ante altare. Od połowy IX wieku odmawiano Psalm 42 [hebr.: Ps 43B] Iudica me, Deus o pokutnym charakterze. Stanowił on prywatne przygotowanie celebransa i mógł być opuszczony[ref]Tamże, s. 480[/ref]. Celebrans zanim przystąpił do ołtarza uznawał swą niegodność prosząc Boga o pomoc, fazaś wierni łączyli się z jego aktem uniżenia i modlitwy[ref]Tamże, s. 476-477[/ref]. Ukształtowane obrzędy, rozpoczynające mszę św. u stopni ołtarza, pojawiły się dopiero od XIII wieku. Mszał trydencki umieścił w Ordo Missae Psalm Iudica. Potwierdził też ukształtowaną pod koniec średniowiecza praktykę odmawiania po nim Confiteor u stopni ołtarza[ref]Por. B. Nadolski, dz. cyt., s. 172; J.A. Nowowiejski, dz. cyt., s. 476.[/ref].

2. Akt pokuty w obrzędach wstępnych mszy świętej w mszale Piusa V

Mszał potrydencki traktował całościowo obrzędy mszy katechumenów. Nie wyodrębnił formalnie obrzędów wstępnych w ramach Ordo Missae[ref]Por. Missale Romanum, Editio iuxta typicam, Novi Eboraci-Bostoniae-Cincinna-ti-Chicagiae-Sancti Francisci [1962] [dalej w skr. MR 1962], s. 223-224; A. Nojszewski, Liturgia rzymska, Warszawa 1914, s. 28.[/ref]. Kapłan rozpoczynał mszę św. u stopni ołtarza[ref]Z reguły zanosił paramenty na ołtarz, zstępował na dół i wówczas rozpoczynała się liturgia mszy św., zob. A Nojszewski, dz. cyt., s. 31.[/ref]. Po znaku krzyża odmawiał antyfonę Introibo ad altare Dei, na którą ministrant odpowiadał Ad Deum, qui laetificat iuventutem meam. Wezwanie to wprowadzało w antyfonalną recytację z ministrantem Psalmu 42 Iudica me, Deus. Rubryki przewidywały, iż w mszach za zmarłych oraz od I niedzieli Męki Pańskiej – dominica I Passionis – dzisiejsza V niedziela Wielkiego Postu, do Mszy Wieczerzy Pańskiej odmawiało się antyfony i wersety u stóp ołtarza poprzedzające Confiteor, ale opuszczano psalm Iudica. Następnie kapłan odmawiał werset Adiutorium nostrum in nomine Domini a ministrant odmawiał respons Qui fecit caelum et terram[ref]Por. Missale Romanum 1962, dz. cyt., s. 223.[/ref].

Charakterystyczne dla aktu pokuty w mszale Piusa V jest dwukrotnie odmawianie Confiteor – przez kapłana i przez ministranta w imieniu ludu. Kapłan recytował spowiedź powszechną, Confiteor, która kończyła się prośbą o odpuszczenie jego grzechów, Misereatur tui, odmawianą przez ministranta. Z kolei ministrant odmawiał Confiteor a kapłan prosił o odpuszczenie grzechów uczestników mszy św., słowami Misereatur vestri. Po tym odmawiał formułę absolucji Indulgentiam, absolutionem, et remis-sionem peccatorum nostrorum[ref]Tamże, s. 224.[/ref]. Odmawianie Confiteor było połączone z głębokim pochyleniem kapłana – iunctis manibus profunde inclinatus, na znak pokory. Trzykrotne uderzenie się w piersi na słowa mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa było wyrazem zasmucenia[ref]Por. B. Nadolski, Leksykon liturgii, dz. cyt., s. 275.[/ref]. Mszał nie przewidywał innych, zróżnicowanych form aktu pokuty.

Po wersetach laudacyjnych kapłan wstępował po stopniach, odmawiając modlitwę o oddalenie nieprawości – Aufer a nobis. Po dojściu do ołtarza całował go odmawiając stosowną modlitwę. W zależności od okoliczności i wskazań przepisów liturgicznych miało miejsce okadzenie ołtarza przez celebransa, którego następnie okadzał diakon. Kolejno odmawiano antyfonę introitu, a po niej Kyrie eleison. Po ewentualnym odmówieniu hymnu Gloria kapłan odmawiał kolektę – oratio w zależności od przepisów liturgicznych – jedną lub nawet kilka. Po oracji rozpoczynały się czytania, towarzyszące im psalmy i wersety: sequitur Epistola, graduale, tractus, vel Alleluja cum versu, aut sequentia[ref]Por. MR 1962 s. 224, 226.[/ref].

3. Akt pokuty po Vaticanum II

W mszale posoborowym w edycji z 1970 roku i drugiej edycji z 1975 roku zostały wyraźnie wyodrębnione obrzędy wstępne – ritus initiales[ref]Por. Missale Romanum, Editio typica, Typis Polyglottis Vaticanis 1970, s. 385; Mis-sale Romanum Editio typica altera. Typis Polyglottis Vaticanis 1975, s. 385.[/ref], a po nich liturgia słowa. W trzeciej edycji typicznej, z roku 2002, dodatkowo pojawił się w obrzędach wstępnych, w odpowiednim miejscu, jedyny w tej sekcji dodatkowy nagłówek: Actus paenitentialis[ref]Por. Missale Romanum, Editio typica tertia, Typis Polyglottis Vaticanis 2008, s. 503, 505.[/ref].

Mszał zawiera kilka form aktu pokuty, z których każda przewiduje we-zwanie: sacerdos fideles invitat ad paenitentiam[ref]Missale Romanum 1970, s. 385; Missale Romanum 1975, s. 385.[/ref] lub actus paenitentialis ad quem sacerdos fideles invitat[ref]Missale Romanum 2008, s. 505.[/ref]. Wezwanie to mszał powtarza zawsze w jednej formie: Fratres, agnoscamus[ref]Czasownik agnosco można tłumaczyć: uznawać, przyznawać, rozpoznawać, por. A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski, Warszawa 1992, s. 24.[/ref] peccata nostra ut apti simus ad sacra mysteria celebranda[ref]Apto oznacza: przymierzać, dostosowywać, porządkować, przysposabiać, urządzać, przygotowywać, zaopatrzyć w coś, stwarzać; aptus – połączony, skojarzony, zadzierzgnięty, spojony, właściwy, zręczny, odpowiedni, domierzony, tamże, s. 47.[/ref]. Wprowadza ono w charakter aktu pokutnego inicjującego celebrację. Akt pokutny jest uznaniem swoich grzechów przez uczestników zgromadzenia liturgicznego. Wezwanie aktu pokuty agnoscamus oznacza rozpoznanie swej grzeszności, uznanie grzechów, przyzna-niem się do nich. Dlatego rubryki domagają się w tym miejscu chwili milczenia – fit brevis pausa silenti[ref]Por. Missale Romanum 1970, s. 385; Missale Romanum 1975, s. 385; Missale Romanum 2008, s. 505.[/ref].

Akt pokuty ma na celu uzyskanie odpowiedniej dyspozycji przez wszystkich uczestników liturgii do uczestnictwa w świętych czynnościach[ref]Por. K. Matwiejuk, Celebracja Eucharystii w różnych obrządkach liturgicznych, Ząbki 2014, s. 194-197.[/ref]. Confiteor w mszale Pawła VI nie jest powtarzane dwukrotnie tak jak w mszale Piusa V. Akt pokuty jest podejmowany wspólnie przez kapłana i zgromadzony lud. Kapłan kończy prośbą o przebaczenie, czyli absolucją: Misereatur nostri omnipotens Deus et, dimittis peccatis nostris, perducat nos ad vitam aeternam, na którą lud odpowiada Amen[ref]Por. Missale Romanum 1970, s. 386; Missale Romanum 1975, s. 386; Missale Romanum 2008, s. 505-506.[/ref].

Pierwsza i druga edycja typiczna podaje możliwość zastosowania innych formuł aktu pokuty niż Confiteor. Zostały one zawarte w dodatku – Appendix[ref]Por. Missale Romanum 1970, s. 487-489; Missale Romanum 1975, s. 487-489.[/ref]. Trzecie wydanie typiczne mówi ogólnie o wspólnym wyznaniu[ref]Por. OWMR 51.[/ref], natomiast jego wzorce podaje bezpośrednio w Ordo Missae, w wyróżnionej sekcji Actus paenitentialis[ref]Por. Missale Romanum 2008, s. 506-508.[/ref].

Wszystkie edycje mszału posoborowego podają Confiteor jako pod-stawową formułę aktu pokuty. Zrezygnowano z powtarzania Confiteor na rzecz wspólnego odmawiania. Sam tekst spowiedzi powszechnej został uproszczony w stosunku do mszału potrydenckiego. Przede wszystkim jako adresatów aktu pozostawiono tylko Boga i zgromadzonych, a pominięto aniołów i świętych. Ich wstawiennictwo jest przywoływane w drugiej części, w kontekście modlitwy do Boga za grzesznika – ideo precor beatam Mariam semper Virginem, omnes Angelos et Sanctos, et vos fratres orare pro me ad Dominum Deum nostrum. Do grzechów popełnionych myślą, mową i czynami dodano grzechy zaniedbania, co jest istotne dla pedagogii kształtowania sumienia i rozwoju życia chrześcijańskiego[ref]Por. Missale Romanum 1970, s. 385-386; Missale Romanum 1975, s. 385-386; Mis-sale Romanum 2008 s. 505; W. Schenk, Confiteor, EK III kol. 574.[/ref].

Drugą formułę aktu pokuty zawartego w edycjach typicznych stanowi krótki dialog celebransa i ludu: Miserere nostri, Domine – Quia peccavi Tibi, oraz Ostende nobis Domine misericordiam tuam – Et salutare tuum da nobis[ref]Por. Missale Romanum 1970 s. 487-488; Missale Romanum 1975 s. 487-488; Missale Romanum 2008, s. 506-507.[/ref]. Trzecia formuła nawiązuje do starożytnych śpiewanych tropów połączonych z wezwaniami Kyrie eleison – Chryste eleison[ref]Por. OWMR 52; zob. I. Pawlak, Muzyka liturgiczna po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, Lublin 2001, s.136-137, 298-300.[/ref]. Wydania typiczne mszału zawierają jeden wzorcowy zestaw tropów, który może być zgodnie z ich naturą modyfikowany w zależności od kontekstu liturgicznego. Edycje z 1970 i 1975 r. zawierały tropy w Appendix, w edycji z 2002 r. zlokalizowano je w tekście Ordo Missae[ref]Por. Missale Romanum 1970 s. 488; Missale Romanum 1975 s. 488; Missale Romanum 2008, s. 508.[/ref]. Wszystkie formy aktu pokuty, także w mszy z jednym usługującym, kończą się opisaną powyżej jednakową formułą absolucji[ref]Por. Missale Romanum 1970 s. 386, 480, 488, 489; Missale Romanum 1975 s. 386, 480, 488, 489; Missale Romanum 2008, s. 505, 507, 508, 665.[/ref]. Nowością edycji mszału z roku 2002 jest podkreślenie we wprowadzeniu ogólnym, iż absolucja ta nie posiada skuteczności sakramentu pokuty – sacerdotis absolutione concluditur, que tamen efficatia sacramenti paenitentiae caret[ref]Por. Missale Romanum 2008 s. 31; OWMR 51.[/ref]. Przypomnienie to, choć oczywiste, jest bardzo ważne w sytuacji wielu środowisk, w których następuje atrofia sakramentu pokuty.

Posoborowa reforma obrzędów mszalnych przewiduje możliwość zastąpienia aktu pokutnego przez aspersję[ref]Zob. P. Kulbacki, The memory of baptism in the introductory rites of the Holy Mass, RT 62 (2015) nr 8.[/ref]. Dotychczasowy obrzęd aspersji, poprzedzający niedzielną sumę, włączono w ramach Ordo Missae do obrzędów wstępnych mszy św. Zadecydowano także o rozszerzeniu możliwości stosowania tego obrzędu nie tylko podczas sumy w kościele parafialnym, ale dano możliwość włączenia aspersji w każdej mszy św. niedzielnej niezależnie od miejsca celebracji, zatem każdy kościół i kaplica, i czasu, także w sobotę wieczorem[ref]Por. Ordo ad faciendam et aspergendam aquam benedictam, Missale Romanum 1970 s. 889-892; Ordo ad faciendam et aspergendam aquam benedictam, Missale Romanum 1975 s. 917-920; Ordo ad faciendam et aspergendam aquam benedictam, Missale Romanum 2008, s. 1249-1552.[/ref].

Pełna integracja aspersji z mszą św. została podkreślona przez pozwolenie sprawowania jej w ornacie. Zostało ono promulgowane w 1967 r., w drugiej instrukcji wykonawczej do Konstytucji o liturgii świętej[ref]Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Tres abhinc annos (4 V 1967). PPK T. I z. 2, s. 223-237, nr 26.[/ref]. Aspersja w mszale potrydenckim poprzedzała mszę świętą i miała charakter oczyszczający i apotropaiczny[ref]Zob. Ordo ad faciendam et aspergendam aquam benedictam, Missale Romanum 1962 s. (241)-(242); J.A. Nowowiejski, dz. cyt., s. 462-467.[/ref]. W mszale posoborowym nadano temu obrzędowi interpretację pamiątki chrztu i powiązano ściśle z miejscem aktu pokuty. Teologiczny sens aspersji wyjaśniła Kongregacja Obrzędów w 1969 roku[ref]Por. Documentorum explanatio. Ad Institutionem Generalem Missalis Romani, „No-titiae” 5 (1969), s. 403.[/ref].

Missale Romanum promulgowane w 1970 roku nadało aspersji jednoznacznie symbolikę chrzcielną. Obrzęd pobłogosławienia wody i pokropienia nią, identyczny w pierwszej i drugiej edycji mszału posoborowego, został umieszczony, podobnie jak w mszale potrydenckim, poza tekstem Ordo Missae. Został tak samo zatytułowany Ordo ad faciendam et aspergendam aquam benedictam. Zawarto go w sekcji tworzącej Dodatek – Appendix[ref]Zob. Ordo ad faciendam et aspergendam aquam benedictam, Missale Romanum 1970, s. 889-892; Ordo ad faciendam et aspergendam aquam benedictam, Missale Romanum 1975, s. 917-920.[/ref].

W trzeciej edycji typicznej dodano w pierwszej rubryce obrzędu aspersji bliższe określenie: benedictio et aspersio aquae benedictae in memoriam baptismi[ref]Ordo ad faciendam et aspergendam aquam benedictam, Missale Romanum 2008, s. 1249.[/ref]; podobnie we wprowadzeniu ogólnym do mszału: benedictio et aspersio aquae in memoriam baptismi[ref]Tamże, s. 31; OWMR 51.[/ref]. Mszał z 2002 roku w odnośniku do opisanego wyżej podtytułu Actus paenitentialis szczegółowo precyzuje: Die dominica, praesertim tempore paschali, loco consueti actus paenitentialis quandoque fieri potest benedictio et aspersio aquae in memoriam baptismi, ut in Appendice II[ref]Missale Romanum 2008, s. 505; s. 1249-1252.[/ref]. Wszystkie trzy edycje mszału posoborowego, wskazując na możliwość zastosowania aspersji, mówią o niej jako obrzędzie zastępującym akt pokuty – loco consueti actus paenitentialis. Nadto przepisy liturgiczne przewidują opuszczenie aktu pokuty także w przypadku łączenia mszy świętej z niektórymi innymi czynnościami liturgicznymi[ref]Np. w Środę Popielcową, w Niedzielę Palmową, podczas celebracji Wigilii Paschalnej, por. Mszał Rzymski dla diecezji polskich, Poznań 2009, s. 62, 112, 150-167. W przypadku recytacji psalmów, Ogólne wprowadzenie do liturgii godzin, w: Liturgia godzin, Poznań 2006, nr 94-95; gdy są sprawowane obrzędy przy chrzcielnicy, por. Obrzędy chrztu dzieci. Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 2009, nr 111; w przypadku powitania nupturientów, Obrzędy sakramentu małżeństwa. Dostosowane do zwyczajów polskich, Katowice 1996, nr 52.[/ref].

4. Akt pokuty w polskiej edycji mszału Pawła VI

W praktyce liturgicznej jest używana w języku polskim edycja mszału posoborowego z 1986 roku, oparta o editio typica altera z 1975 roku[ref]W najnowszej edycji: Mszał Rzymski dla diecezji polskich. Wydanie drugie poszerzone, Poznań 2009 (oraz 2010), wprowadzono tylko nowy tekst Ogólnego wprowadzenia do mszału rzymskiego zaczerpnięty z editio typica tertia oraz uwzględniono nowych świętych i błogosławionych, zob. K. Matwiejuk, Msza św. w języku ojczystym, „Anamnesis” 62 (2010), s. 85-89.[/ref]. Adaptacje tekstu w stosunku do mszału łacińskiego pojawiają się już w obrzędach wstępnych, np.: Kapłan wzywa wiernych do pokuty i Kapłan może się posłużyć innymi słowami[ref]Mszał Rzymski dla diecezji polskich 1986, s. 5*-6*.[/ref]. Mszał polski opisując postawę rozpoznawania swego grzechu, grzeszności precyzuje, iż chodzi o czyste serce i potrzebę Bożego miłosierdzia otwierające na przyjęcie słowa Bożego i godne składanie Najświętszej Ofiary. Tekst wezwania do aktu pokuty został podany w kilku wersjach i przypisany do poszczególnych form aktu pokuty: 1. Uznajmy przed Bogiem, że jesteśmy grzeszni, abyśmy mogli z czystym sercem złożyć Najświętszą Ofiarę; 2. Przeprośmy Boga za nasze grzechy, abyśmy mogli godnie przyjąć słowo Boże i złożyć Najświętszą Ofiarę; 3. Uznajmy przed Bogiem, że jesteśmy grzeszni i błagajmy Go o miłosierdzie, abyśmy mogli godnie złożyć Najświętszą Ofiarę. Edycja polska mszału w formule trzeciej aktu pokuty oprócz podstawowej wersji tropów zaczerpniętej z editio typica proponuje jeszcze 9 innych wersji, które zostały umieszczone w tekście Obrzędy mszy świętej z ludem[ref]Tamże, s. 7*-10*.[/ref]. Formuła absolucji została wiernie oddana w słowach: Niech się zmiłuje nad nami Bóg wszechmogący i odpuściwszy nam grzechy doprowadzi nas do życia wiecznego. W. Amen[ref]Tamże, s. 5*, 6*, 7*.[/ref].

Pojawił się istotny problem związany z terminologią zastosowaną w przekładzie mszału na język polski. Do rubryk obecnie obowiązującego tekstu mszału polskiego z 1986 roku, pod nagłówkiem akt pokuty został wprowadzony, dotyczący aspersji, podtytuł Forma czwarta[ref]Tamże, MRDP s. 5*, 10*.[/ref]. Tam precyzyjnie wskazano, iż w niedziele zamiast aktu pokuty może się odbyć pobłogosławienie wody i pokropienie wiernych[ref]Tamże, s. (2)-(5).[/ref]. Ale niefortunne sformułowanie Forma czwarta [aktu pokuty] konsekwentnie podejmują Wskazania Episkopatu stwierdzając, iż w niedzielę, zwłaszcza w okresie wielkanocnym, zaleca się aspersję, jako formę aktu pokuty[ref]Episkopat Polski, Wskazania po ogłoszeniu nowego wydania Ogólnego wprowadzenia do Mszału rzymskiego (9.03.2005), n. 10, „Anamnesis” 42 (2005), s. 25-34.[/ref]. Także polski ceremoniał biskupów określa, iż na początku mszy niedzielnej ma miejsce czwarta forma aktu pokuty czyli aspersja[ref]Ceremoniał liturgicznej posługi biskupów. Dostosowany do zwyczajów diecezji polskich, Katowice 2013, n. 112.[/ref]. Nieodpowiedniego przekładu dokonano także w liście apostolskim Dies Domini, w którym oryginalny tekst łaciński brzmi: suadens aquae lustralis aspersionem veluti paenitentialem ritum sub initio Missae[ref]Ioannes Paulus PP. II. Epistula Apostolica Dies Domini (31.05.1998), nr 25. Przysłówek veluti oznacza: jak, podobnie, tak jak, jak gdyby, jak na przykład, por. A. Jougan, dz. cyt., s. 720.[/ref], a oficjalna polska wersja: proponując, aby akt pokutny rozpoczynający mszę św. miał postać pokropienia wodą święconą[ref]Jan Paweł II. List apostolski Dies Domini (31.05.1998), nr 25.[/ref]. Dopiero tłumaczenie Ogólnego wprowadzenia do trzeciego typicznego wydania mszału zawiera już właściwą interpretację: zamiast zwykłego aktu pokuty może się odbyć błogosławieństwo wody i pokropienie nią wiernych na pamiątkę chrztu[ref]OWMR 51.[/ref].

Zakończenie

Przeprowadzone badania wykazały, iż istniała wielowiekowa tradycja pokutnego inicjowania celebracji eucharystycznej przez kapłanów i uczestników mszy świętej, gdyż wymaga ona świętości zgromadzonych. Różne formy przygotowania odgrywały ważną rolę szczególnie w okresie poprzedzającym częste korzystanie z sakramentalnej pokuty. Na rozwój mszalnych obrzędów wstępnych wpłynęła także liturgia papieska. Kształtowanie się mszalnego aktu pokuty dokonywało się w średniowieczu pod wpływem licznych apologii jako modlitw celebransa odwołujących się do jego grzeszności i niegodności. Akt pokuty poprzedzający mszę św. został ostatecznie zdefiniowany jako Confiteor w mszale Piusa V. Mszał Pawła VI uprościł akt pokuty i zarazem przewiduje jego wiele wariantów. Dodatkowo został on wyeksponowany w trzeciej edycji typicznej mszału poprzez wprowadzenie nowego nagłówka Actus paenitentialis. Reforma umożliwiła zarazem zastępowanie aktu pokuty innymi obrzędami liturgicznymi usposabiającymi do właściwego uczestnictwa w Eucharystii. Dotyczy to w szczególności aspersji, sprawowanej na pamiątkę chrztu, co także zostało dodatkowo podkreślone w ostatniej edycji mszału.

Summary

The act of penance in the contemporary missal

Conducted research showed that there was a centuries-old tradition of penance initiation of the Eucharistic celebration, because it requires holi-ness of the priests and the faithful. Various forms of preparation played an important role, especially in the period preceding the frequent use of the sacrament of Penance. The pope’s liturgy had also an impact on the development of the introductory rites of the Mass. Development of act of repentance took place in the Middle Ages under the influence of numerous apo-logy regarded as the prayers of the celebrant referring to his sinfulness and unworthiness. The act of penance beginning the Mass was finally defined as Confiteor in the Missal of Pius V. Missal of Paul VI has simplified the penitential rite, simultaneously also providing many variants for it. In addition, it has been exposed in the third edition of the Missal by introducing a new header „Actus paenitentialis”. The reform also enabled the replacement of an act of penance by other liturgical rites in order to prepare for proper participation in the Eucharist. This applies, in particular, to Asperges, celebrated to commemorate the baptism, which also was further emphasized in the last edition of the Missal.

Ks. Piotr Kulbacki[ref]Ks. dr hab. Piotr Kulbacki z archidiecezji łódzkiej jest pracownikiem naukowym w Instytucie Liturgiki i Homiletyki KUL. Prowadzi badania nad zagadnieniami formacji liturgicznej oraz nad dorobkiem pastoralno-liturgicznym ks. Franciszka Blachnickiego i ks. Wojciecha Danielskiego. Jest autorem książek, m.in.: Eucharystia i ewangelizacja młodzieży, Łódź 1998; Liturgia w formacji człowieka ku wolności. Studium w świetle myśli i dzieła ks. Franciszka Blachnickiego, Lublin 2013, i publikacji naukowych, dotyczące Ruchu Światło-Życie i Krucjaty Wyzwolenia Człowieka, oraz organizatorem licznych sympozjów. Jest kuratorem Instytutu Formacji Pastoralno-Liturgicznej KUL. Kontakt: e-mail: PiotrKulbacki@oaza.pl.[/ref]

Źródło: Teologiczne Studia Siedleckie XII (2015) 12, s. 177-188