Osoba świecka jako szafarz sakramentów i sakramentaliów

Wstęp

Sakramenty oraz sakramentalia spełniają ważną rolę w życiu każdego chrześcijanina. Towarzyszą nam w kolejnych etapach naszej wędrówki i wzbogacają codzienność. Jedne i drugie uświęcają1. Aby wierny mógł przyjąć sakrament bądź sakramentalia, musi być obecna osoba udzielająca, czyli szafarz. Zazwyczaj tą osobą jest duchowny. Zdarzają się jednak sytuacje, gdy szafarzem może być osoba należąca do laikatu, tj. osoba nieposiadająca święceń2. Artykuł poświęcony jest osobom świeckim jako szafarzom sakramentów i sakramentaliów. Podstawę rozważań będą stanowiły przepisy Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. oraz inne dokumenty kościelne normujące tą problematykę.

  1. Wyjaśnienie pojęć

Dla lepszego zrozumienia tematu, na wstępie, należy dokładnie wyjaśnić podstawowe pojęcia, które są istotne dla podjętych rozważań, tj.: osoba świecka, szafarz, sakrament oraz sakramentalia.

Zacznijmy od definicji terminu „osoba świecka”. W celu sprecyzowania tego określenia trzeba odwołać się do kanonu 207 KPK oraz do „Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium”. Zgodnie z treścią przywołanego przepisu: „Z ustanowienia Bożego są w Kościele wśród wiernych święci szafarze, których w prawie nazywa się też duchownymi, pozostałych zaś nazywa się świeckimi”. Z przytoczonego przepisu wynika swoisty podział na świętych szafarzy, czyli duchownych oraz osoby świeckie zwane laikami. Po łacinie „laĭcus” znaczy niepoświęcony, świecki, ludowy3. Określenie to jest nacechowane negatywne, gdyż odnosi się do nieduchownego, wyłączonego z kręgu duchownych. Nie można jednak na tej podstawie wnioskować, iż osoby świeckie – laicy – mają w Kościele gorszą pozycję, ponieważ również one spełniają swoją istotną funkcję. Ich położenie jest po prostu inne, a inność ta wynika z braku przyjęcia święceń. Sposób życia laików zasadniczo różni się od sposobu życia osób duchownych czy zakonników i tu znajduje podstawę odróżnienie ich statusu prawnego. Pojęciowo definicja „świeckich” odpowiada definicji „wiernych” z kanonu 204 § 14. Podstawę podziału na duchownych oraz laików ze względu na sakrament święceń stanowi hierarchiczna struktura Kościoła5. Również w „Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gentium”, w rozdziale IV zatytułowanym „Katolicy świeccy” znajdziemy definicję tego pojęcia. Zgodnie z nią przez pojęcie „świeccy” rozumie się wszystkich wiernych chrześcijan nie będących członkami stanu duchownego i stanu zakonnego prawnie ustanowionego w Kościele. Są to wierni, którzy jako wcieleni przez chrzest w Chrystusa, ustanowieni jako Lud Boży stawszy się na swój sposób uczestnikami kapłańskiej, prorockiej i królewskiej misji Chrystusa, ze swej strony sprawują właściwe całemu ludowi chrześcijańskiemu posłannictwo w Kościele i w świecie6.

Po wyjaśnieniu terminu „osoba świecka”, przejdźmy do zdefiniowania pojęcia „sakramentu”. Kodeks Prawa Kanonicznego w kanonie 840 podaje znaczenie określenia „sakrament”7. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjmijmy, iż sakramentem jest ustanowiony przez Jezusa Chrystusa znak oznaczający wewnętrzną łaskę, który przez jego (znaku) dokonanie udziela tej łaski8. Jak łatwo zauważyć na definicję składają się cztery elementy, którymi są:

  • znak sakramentalny będący czynnością oznaczającą, dokonującą się pomiędzy szafarzem, a osobą przyjmującą sakrament;
  • ustanowienie sakramentów przez Chrystusa, co znajduje potwierdzenie w aktualnie obowiązującym Kodeksie Prawa Kanonicznego9;
  • skutek w postaci wewnętrznej łaski powodującej uświęcenie osoby przyjmującej sakrament;
  • związek występujący między widzialnym znakiem oraz niewidzialną łaską10, znajdujący swój wyraz w najkrótszej definicji sakramentu jako widzialnego znaku niewidzialnej łaski.

Jezus ustanawiając sakramenty nie skonkretyzował wszystkiego. Sprawa doprecyzowania leży w kwestii Kościoła,

który ma władzę ustalenia pewnych rozwiązań, np. dotyczących osoby szafarza11.

Sprecyzowanie terminu „szafarz” spełnia kluczową funkcję w niniejszym opracowaniu i jemu zostanie poświęcona uwaga w tym miejscu. W literaturze pojawiały się już różne pojęcia12, jednak najpełniejsza jest definicja ks. Zbigniewa Janczewskiego, zgodnie z którą szafarzem jest osoba, zazwyczaj (chociaż nie odnosi się to do wszystkich siedmiu sakramentów) posiadająca święcenia, która z ustanowienia Jezusa Chrystusa lub Kościoła, sprawując z odpowiednią intencją „in persona Christi” istotne obrzędy sakramentu – ważnie go udziela, na mocy władzy powierzonej wraz ze święceniami, przez normę prawa kanonicznego lub kompetentnego przełożonego kościelnego13. Ponadto, każdy szafarz powinien spełniać warunki ogólne, od których uzależniona jest ważność sakramentu. Są nimi:

  • posiadanie władzy wymaganej przez Kościół – nie każdy może być szafarzem. W celu ważnego oraz godziwego sprawowania sakramentów potrzebna jest władza określona przez Kościół; zazwyczaj wynikająca ze chrztu lub przyjęcia święceń kapłańskich;
  • zastosowanie materii oraz formy przewidzianej dla danego sakramentu – sakramenty mają przewidzianą formę oraz materię. Materią jest pewien gest lub czynność wykonywane podczas udzielania sakramentu, natomiast formę stanowi słowne wyrażenie sakramentalne wypowiadane podczas wykonywania danej czynności, np. podczas chrztu odpowiednio materią jest polanie wodą lub zanurzenie w wodzie, względnie pokropienie, tymczasem formą są słowa: „X, ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego”14;
  • posiadanie odpowiedniej intencji – intencja jest aktem, w którym wola działa w kierunku zamierzonego wcześniej celu. Szafarz zawsze musi posiadać intencję postępowania zgodnie z nauką Kościoła, ukierunkowując swoją wolę w stronę woli Bożej. Zamysłem udzielenia sakramentu jest udzielenie osobie przyjmującej łaski sakramentalnej i szafarz w każdym przypadku powinien wypełniać to dążenie15.

Przy zgłębianiu przedstawionego tematu należy odnieść się do kwestii wiary szafarza oraz jego moralnej godności. W przeszłości pojawiały się opinie, że ważność sakramentu, a nawet jego istnienie, zależy od tego czy jego szafarz, w momencie udzielenia sakramentu, nie pozostawał w grzechu. Pogląd ten nie był słuszny i jako taki został obalony przez władze kościelne. Łaska płynąca z sakramentu jest udzielana przez Boga i nie pochodzi od osoby szafarza. Z tego względu fakt ewentualnego pozostawania przez szafarza w grzechu nie wpływa na ważność udzielonego sakramentu16. Sytuacja jest podobna jeśli chodzi o wiarę szafarza. Na przestrzeni wieków wymóg posiadania wiary przez szafarza nie był warunkiem koniecznym do ważnego udzielenia sakramentu. Również obecnie nie można uznawać, iż do ważności sakramentów – znaków wiary9 wymagana jest wiara szafarza lub brak wiary w przypadku osoby dorosłej przyjmującej sakrament chrztu17.

Szafarzy można podzielić na zwyczajnych oraz nadzwyczajnych, jednakże ciężko wypracować tu kryterium wspólne, odpowiadające wszystkim sakramentom w jednakowym stopniu. Problem wymaga dokonania analizy poszczególnych sakramentów a w przypadku niniejszej publikacji, traktującej o osobie świeckiej jako szafarzu sakramentów, byłoby to nadmiernym oddaleniem się od tematu, ponieważ laicy zazwyczaj występują w roli nadzwyczajnych szafarzy. Z tego względu w dalszej części pracy zostanie wskazane w jakim charakterze występuje osoba świecka pełniąca funkcję szafarza.

Następnym kluczowym pojęciem jest termin „sakramentalia”. Prawodawca zawarł w KPK definicję sakramentaliów, zgodnie z którą są one świętymi znakami, które, na pewne podobieństwo sakramentów, wskazują przede wszystkim na duchowe dobra osiągane dzięki wstawiennictwu Kościoła18. Definicja ta została powtórzona w ślad za „Konstytucją o liturgii świętej Sacrocanctum Concilium”, z tą różnicą, że w „Konstytucji” dodano, iż sakramentalia przygotowują ludzi do przyjęcia właściwego skutku sakramentów i uświęcają różne okoliczności życia. Ponadto, zgodnie z jej zapisami, liturgia sakramentów i sakramentaliów sprawia, że prawie każde wydarzenie życia u wiernych odpowiednio usposobionych zostaje uświęcone przez łaskę Bożą płynącą z paschalnego misterium męki, śmierci i zmartwychwstania Chrystusa, z którego czerpią moc wszystkie sakramenty i sakramentalia (…)19.

Sakramentalia mogą być rzeczami lub czynnościami. Rzeczy stają się sakramentaliami, w momencie, gdy przyjmują poświęcenie lub błogosławieństwo konstytutywne, poprzez które zostają wyróżnione, przeznaczone do kultu oraz obdarzone zdolnością wywoływania skutków w zakresie duchowym przez ich używanie, np.: woda święcona, ołtarz. Sakramentalia te noszą miano sakramentaliów trwałych. Istnieją również sakramentalia przejściowe, czyli czynności, które posiadają znaczenie sakralne w swojej realizacji, np.: namaszczenie, nałożenie rąk, błogosławieństwo, pokropienie wodą20. Często skutkiem sakramentaliów przechodnich (czynności) jest ustanowienie sakramentaliów stałych (rzeczy)21. Ze względu na skutek sakramentalia dzielą się na:

  • konsekrację – generalnie jest to trwałe poświęcenie Bogu osób, lecz możliwa jest także konsekracja olejów świętych oraz krzyżma22;
  • poświęcenie (dedykację) – akt religijny wywołujący trwałe skutki w rzeczy, przez co staje się ona rzeczą świętą, np. poświęcenie przedmiotów;
  • błogosławieństwo – występuje w dwóch typach: pierwszy – na podobieństwo poświęcenia sprawia, że rzeczy nabierają sakralnego charakteru; drugi – jest aktem religijnym, poprzez który prosi się o jakieś dobro duchowe lub doczesne dla danej osoby nie zmieniając stanu tej osoby lub rzeczy, np. błogosławieństwo pojazdów.

Szczególnym rodzajem sakramentaliów są egzorcyzmy23.

W tym miejscu, po wyjaśnieniu podstawowych pojęć, należy odwołać się do tytułu artykułu i dokonać przeglądu sakramentów pod kątem osoby szafarza.

Na wstępie tej części opracowania, w celu uporządkowania rozważań, trzeba zaznaczyć, iż nie wszystkie sakramenty zostaną poddane analizie, gdyż niekiedy szafarzem może być wyłącznie osoba duchowna i w tym zakresie sakramenty te wychodzą poza tematykę niniejszej publikacji. Sytuacja taka ma miejsce w odniesieniu do sakramentów: bierzmowania, pokuty, namaszczenia chorych oraz święceń. Zgodnie z kanonem 882 KPK zwyczajnym szafarzem sakramentu bierzmowania jest biskup. Ważnie udziela tego sakramentu również prezbiter posiadający do tego uprawnienie na podstawie powszechnego prawa lub szczególnego udzielenia ze strony kompetentnej władzy. W związku z powyższym, szafarzem zwyczajnym, jak również nadzwyczajnym jest w tym przypadku osoba duchowna. Kolejnymi sakramentami są sakramenty pokuty, namaszczanie chorych oraz święcenia. Szafarzem sakramentu pokuty jest tylko kapłan24, namaszczenia chorych ważnie udziela każdy kapłan i tylko kapłan25, a szafarzem święceń jest biskup konsekrowany26.

  1. Chrzest

Pierwszym z zaprezentowanych sakramentów będzie chrzest święty zwany bramą sakramentów. Zgodnie z Kodeksem Prawa Kanonicznego jest on konieczny do zbawienia, uwalnia od grzechów oraz włącza do Kościoła27. Regulacja dotycząca osoby będącej szafarzem chrztu znajduje się w kanonie 861 KPK. Prawodawca w paragrafie 1 postanowił, iż zwyczajnym szafarzem chrztu jest biskup, prezbiter i diakon z zachowaniem przepisu kan. 530, nr 1. Ze względu na temat artykułu nasz przedmiot zainteresowania określa paragraf 2 stanowiący, że gdy szafarz zwyczajny jest nieobecny lub ma przeszkodę, chrztu godziwie udziela katecheta albo inna osoba wyznaczona do tej funkcji przez ordynariusza miejsca, a w wypadku konieczności każdy człowiek, mający właściwą intencję. Duszpasterze, zwłaszcza zaś proboszczowie, powinni zatroszczyć się o to, aby wierni zostali pouczeni o prawidłowym udzielaniu chrztu.

Jak wynika z treści przytoczonego kanonu, biskup, prezbiter oraz diakon są zwyczajnymi szafarzami sakramentu chrztu. Osoby wymienione w paragrafie 2 kanonu 861 nie zostały wprost nazwane szafarzami nadzwyczajnymi, ale jest to naturalna konsekwencja tego przepisu. Wierni ci, są to osoby, które nie mają święceń, lecz działają zgodnie z nakazem misyjnym szafowania (…), który Kościół otrzymał od Chrystusa28. Sytuacja nadzwyczajna ma miejsce, kiedy szafarz zwyczajny jest nieobecny lub ma przeszkodę i nie może sprawować sakramentu. W tym wypadku ważnie i godziwie

udziela sakramentu szafarz w osobie wiernego świeckiego. Świeccy zostali podzieleni na dwie grupy. Do pierwszej zaliczają się katecheci oraz osoby dysponujące upoważnieniem wydanym przez ordynariusza miejsca29. W tej okoliczności wierny świecki sprawuje sakrament w sposób uroczysty i używa przepisanych tekstów liturgicznych, ponieważ zadanie to zostało mu powierzone30. Druga grupa to osoby udzielające chrztu w wypadku konieczności. W takiej sytuacji szafarzem może być każdy człowiek posiadający właściwą intencję. Przepis ten został skonstruowany w taki sposób, gdyż przyjęcie chrztu jest warunkiem niezbędnym do uzyskania zbawienia, a istota wypełnienia tego obowiązku powinna znaleźć miejsce w chrześcijańskim przepowiadaniu, aby w niecodziennych sytuacjach skłonić każdego człowieka, także nieochrzczonego, do udzielania tego sakramentu31. Potwierdza się tutaj pogląd, że wiara szafarza sakramentu, a nawet jej brak, nie wpływa na jego ważność. Zgodnie z „Obrzędami chrztu dzieci dostosowanymi do zwyczajów diecezji polskich” konieczność udzielenia chrztu zachodzi głównie w sytuacji zagrożenia życia i w takiej okoliczności chrztu powinien udzielić każdy wierzący lub jakikolwiek człowiek kierujący się właściwą intencją. O ile niebezpieczeństwo nie jest bezpośrednie, zaleca się jednak, aby chrzest był udzielany przez świeckiego katolika w przepisanej formie skróconej32.

  1. Eucharystia

Następnym sakramentem jest Eucharystia. Pojawia się tu możliwość udzielania Komunii świętej przez osoby świeckie. Odpowiednia regulacja znajduje się w kanonie 910 KPK i tak zgodnie z paragrafem 1 zwyczajnym szafarzem Komunii świętej jest biskup, prezbiter i diakon. Paragraf 2 systematyzuje problematykę dotyczącą szafarza nadzwyczajnego. Zgodnie z przepisem jest nim akolita i wierny świecki, wyznaczony na podstawie kanonu 230 § 3. Zacznijmy od akolity. Według KPK może być nim świecki mężczyzna posiadający wiek i przymioty ustalone dekretem konferencji episkopatu, który ma możliwość bycia przyjętym na stałe, przepisanym obrzędem liturgicznym, do sprawowania tej posługi, jednak udzielenie tej posługi nie daje mu prawa do utrzymania czy wynagrodzenia ze strony Kościoła33. W uchwale II Polskiego Synodu Plenarnego zatytułowanej „Liturgia Kościoła po Soborze Watykańskim II” znajduje się zapis, iż „mężczyźni świeccy, którzy ukończyli przynajmniej dwadzieścia pięć lat, cieszą się dobrą opinią, posiadają odpowiednie przymioty i są przygotowani do swych zadań poprzez odpowiednią formację, mogą być przyjęci do posługi akolity stałego. (…) Do posługi nadzwyczajnego szafarza Komunii świętej mogą być dopuszczone inne osoby, w zależności od potrzeb poszczególnych wspólnot kościelnych”34. Zgodnie z zapisami z „Instrukcji w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom” z dnia 2 października 2007 r. uchwalonej przez Konferencję Episkopatu Polski, która ma charakter wykonawczy w stosunku do uchwał II Synodu Plenarnego, „akolita (…) ma przygotowywać ołtarz i naczynia liturgiczne oraz w razie potrzeby rozdawać wiernym Eucharystię, której jest szafarzem nadzwyczajnym”35. Ponadto „Instrukcja” określa zasady udzielania posług i określa formację kandydatów oraz wymagane przymioty36.

W odniesieniu do wiernych świeckich jako szafarzy nadzwyczajnych Komunii świętej kanon 910 odsyła nas do przepisów znajdujących się w kanonie 230 § 3 Kodeksu Prawa Kanonicznego, według którego tam, gdzie to zaleca konieczność Kościoła, z braku szafarzy także świeccy, chociażby nie byli lektorami lub akolitami, mogą wykonywać pewne obowiązki w ich zastępstwie, mianowicie: (…) także rozdzielać Komunię Świętą, zgodnie z przepisami prawa. Z normy tej wynika, że funkcję nadzwyczajnego szafarza może pełnić mężczyzna oraz, w odróżnieniu od funkcji akolity, kobieta, którzy zostali upoważnieni przez ordynariusza miejsca37. Ciągle znajdują zastosowanie przepisy ustanowione przez Kongregację Sakramentów i wydane w postaci „Instrukcji Immensae caritatis” z 29 stycznia 1973 roku38. Instrukcja określa, że udzielanie przez świeckich szafarzy Komunii świętej jest dozwolone, gdy brakuje prezbitera, diakona lub akolity albo gdy pełnią oni inne obowiązki duszpasterskie, albo będąc obecni, z powodu zdrowia lub wieku nie mogą udzielać Komunii świętej, albo przemawia za tym znaczna liczba komunikujących i troska o nieprzedłużanie zbytnio udzielania Komunii. Ponadto, w „Instrukcji” zaleca się, by ordynariusz miejsca wyznaczający szafarzy zachował następującą kolejność: lektor, alumn seminarium duchownego, zakonnik, zakonnica, katechista, mężczyzna ochrzczony, kobieta ochrzczona39. Nadzwyczajni szafarze Eucharystii nie sprawują powierzonej im posługi, kiedy w kościele są szafarze zwykli, którzy, nawet jeśli nie celebrują, to w żaden sposób nie są przeszkodzeni w udzielaniu Komunii świętej40. Sposób ustanawiania szafarzy nadzwyczajnych oraz ich formację i sposób wykonywania posługi określają instrukcje wydane przez Konferencję Episkopatu Polski41.

  1. Małżeństwo

Siódmym i ostatnim omawianym sakramentem jest małżeństwo. Kodeks Prawa Kanonicznego nie określa w sposób bezpośredni osoby szafarza, więc zagadnienie to wydaje się być jeszcze ciekawsze.

Na przestrzeni wieków kwestia szafarza sakramentu małżeństwa była pozostawiona bez decydującego rozstrzygnięcia i nie istniała regulacja prawna, która rozstrzygałaby wątpliwości. Brak unormowań powodował, że wielu uczonych przedstawiało różne koncepcje dotyczące materii oraz formy sakramentu, jak również takie, które z jednej strony uznawały szafarstwo samych małżonków, z drugiej strony przeczyły takiemu poglądowi42.

Według normy zawartej w kanonie 1057 KPK małżeństwo stwarza zgoda stron między osobami prawnie do tego zdolnymi, wyrażona zgodnie z prawem, której nie może uzupełnić żadna ludzka władza. Z tego wynika, że to zgoda małżeńska jest przyczyną sprawczą małżeństwa43. Małżeństwo jest umową i jak każda umowa wymaga zgody osób ją zawierających. Zgoda ta powinna wypływać z wewnętrznej woli stron i być przez strony wyrażona. Czynność ta należy tylko do stron i nie może być nigdy i przez nikogo uzupełniona żadnym innym aktem prawnym44. Zgodnie z paragrafem 2 wspomnianego przepisu „zgoda małżeńska jest aktem woli, którym mężczyzna i kobieta w nieodwołalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu stworzenia małżeństwa. Przyczynowość zgody małżeńskiej jest przyczynowością subiektywną i sprawczą istnienia każdego małżeństwa kanonicznego45. Na tej podstawie przyjmuje się, że szafarzami sakramentu małżeństwa są osoby wstępujące ze sobą w związek małżeński, ponieważ to one i wyłącznie one mogą wyrazić na to zgodę. Również pozycja prawna kapłana, czyli świadka kwalifikowanego, nie została w prawie małżeńskim wyraźnie określona46. Normy regulujące formę zawarcia małżeństwa stanowią, że ważne są tylko małżeństwa zawarte wobec asystującego świadka urzędowego, a asystowanie to ma charakter czynny i polega na spytaniu nowożeńców czy wyrażają zgodę i jej przyjęciu w imieniu Kościoła47. Z drugiej strony prawo małżeńskie przewiduje sytuację, kiedy brakuje kapłana. Dzieje się tak wtedy, gdy osoba kompetentna do asystowania jest nieosiągalna lub nie można się do niej udać bez poważnej niedogodności. W takim wypadku małżonkowie mogą zawrzeć ważne i godziwe małżeństwo poprzez wyrażanie zgody wobec świadków zwykłych w dwóch sytuacjach: w niebezpieczeństwie śmierci lub poza niebezpieczeństwem śmierci, tylko wtedy jeśli można roztropnie przewidywać, że wspomniane wyżej okoliczności będą trwały przez miesiąc48. Także na tej podstawie można przyjąć, że skoro prawodawca zdecydował, iż możliwe jest zawarcie ważnego małżeństwa bez obecności kapłana, szafarzami sakramentu są sami małżonkowie.

Również Katechizm Kościoła Katolickiego reguluje kwestię szafarstwa małżonków i stanowi, iż „według tradycji łacińskiej sami małżonkowie jako szafarze łaski Chrystusa udzielają sobie nawzajem sakramentu małżeństwa, wypowiadając wobec Kościoła swoją zgodę”49.

Obecnie zagadnienie dotyczące szafarstwa małżonków w sakramencie małżeństwa rozpatruje się w trojakim aspekcie odnoszącym się do:

  • szafarstwa Chrystusa oraz Kościoła – głównym szafarzem i źródłem sakramentów jest Jezus Chrystus, a sakramenty są jego osobowymi aktami skierowanymi na człowieka. Działalność Jezusa staje się obecna na ziemi poprzez Kościół jako sakrament i z tego powodu sakramenty dostępne wiernym są jednocześnie aktami Boskimi oraz kościelny-mi. Małżonkowie zawierając sakrament małżeństwa, który na mocy przyjętego wcześniej chrztu, umożliwia im uczestniczenie w szafarstwie Chrystusa oraz Kościoła. Małżonkowie są więc szafarzami, lecz ich szafarstwo zawsze pozostaje włączone w działalność Jezusa oraz Kościoła i nigdy nie może być niezależne50;
  • szafarstwa małżonków – jak wyjaśniono wyżej, uznaje się, że szafarzami sakramentu małżeństwa są sami nupturienci51;
  • szafarstwa asystującego kapłana – kapłan jest świadkiem kwalifikowanym sakramentu małżeństwa i bierze czynny udział w jego zawieraniu błogosławiąc związek. Chociaż właściwymi szafarzami są małżonkowie i nawet jeśli prawo przewiduje możliwość zawarcia ważnego małżeństwa bez obecności świadka kwalifikowanego, to jednak kapłan jest widzialnym znakiem działalności Chrystusa oraz Kościoła w momencie zawierania związku52.
    1. Sakramentalia

    Powróćmy do sakramentaliów. Prawodawca ustalił, iż szafarzem sakramentaliów jest duchowny wyposażony w odpowiednią władzę. Zgodnie z księgami liturgicznymi, niektórych sakramentaliów mogą, według zdania ordynariusz miejsca, udzielać także świeccy posiadający odpowiednie przymioty53. Także „Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium” w numerze 79 stanowi, iż należy przewidzieć możliwość sprawowania niektórych sakramentaliów przez posiadających odpowiednie kwalifikacje ludzi świeckich, przynajmniej w szczególnych przypadkach i za zgodą ordynariusza. Z powyższego wynika, że zwyczajnym szafarzem sakramentaliów jest duchowny, natomiast szafarzem nadzwyczajnym może być osoba świecka, o ile posiada odpowiednie przymioty, zezwala na to prawo liturgiczne a ordynariusz miejsca uzna to za stosowne54. Jest istotne, aby pamiętać, że świeccy szafarze sakramentaliów sprawują swoją posługę w formie zastępczej i powinni ustąpić miejsca kapłanowi lub diakonowi, o ile są oni obecni. Skądinąd niektóre sakramentalia, ze względu na swój charakter, domagają się, aby były sprawowane przez osoby świeckie, np. wybrane błogosławieństwa związane z funkcjonowaniem w rodzinie55. Sakramentalia zostały w całości ustanowione przez Kościół i jest On ich administratorem. Interesujący może być fakt, że nie istnieje sformalizowana lista sakramentaliów, a ich liczba w miarę potrzeby powiększa się56.

    Osobami świeckimi, które mogą być szafarzem sakramentaliów są przede wszystkim: akolici, lektorzy, rodzice w stosunku do swoich dzieci oraz zakonnicy i katechiści w przypadku nieobecności duchownych57. Zgodnie z „Obrzędami błogosławieństw dostosowanymi do zwyczajów diecezji polskich” osoby świeckie zazwyczaj są szafarzami błogosławieństw, np.: rodzin (nr 44), małżonków (nr 115), dzieci (nr 136), narzeczonych (nr 197), uczestników katechizacji (nr 381), osób przed podróżą (nr 432), nowego domu (nr 475), narzędzi pracy (nr 700), zwierząt (nr 722), pokarmów na stole (nr 784), pokarmów przed śniadaniem wielkanocnym (nr 1338) czy pól (nr 1357)58.

    Zakończenie

    W Kościele nie tylko duchowni, lecz również osoby świeckie mogą być szafarzami niektórych sakramentów oraz sakramentaliów. Zazwyczaj występują one w charakterze szafarza nadzwyczajnego, w sytuacji, gdy nie jest obecny żaden duchowny. Wyjątek dotyczy sakramentu małżeństwa, podczas zawarcia którego, w każdej sytuacji, sami nupturienci są szafarzami i nawzajem udzielają sobie sakramentu. Świeccy mogą pełnić posługę szafarstwa także w odniesieniu do sakramentaliów i chociaż również tutaj szafarzem zwyczajnym jest kapłan, to jednak ze względu na charakter, niektóre sakramentalia mogą być dokonane tylko przez osoby świeckie.

A LAY PERSON AS A MINISTER OF SACRAMENTS AND SACRAMENTALS

The Christian faithful in the Church can benefit from the sacraments and sacramentals, which are administered by the ministers. In most cases sacred ministers are allowed to administer them, but sometimes also lay persons can do it. In the first part of the article there is an explanation of the key concepts, such as: a lay person, a sacrament, a minister of the sacrament and sacramentals. The second section analyzes the various sacraments which can be administered by lay persons. They are able to administer the sacraments of baptism, the most holy Eucharist and marriage. In the sacrament of marriage the contracting parties are always ordinary ministers of the sacrament. In reference to baptism and the most holy Eucharist lay persons are extraordinary ministers. Except of the sacraments, lay persons can also administer sacramentals, taking account of the principle that the ordinary minister is always a priest.

Anna Szafranko

 

Źródło: Kortowski Przegląd Prawniczy Nr 3/2013

  1. Sobór Watykański II, Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, nr 59, 4.12.1963, [w:] Sobór Watykański II. Konstytucje – Dekrety – Deklaracje, Poznań 2002, s. 63.[↩]
  2. Codex Iuris Canonici auctoritate Ioannis Pauli PP. II promulgatus, 25.01.1983, [w:] AAS 75 II (1983) 1-317. Kodeks Prawa Kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984, kan. 207 § 1.[↩]
  3. A. Jougan, Słownik łacińsko-polski, Poznań 1958, s. 375.[↩]
  4. KPK, kan. 204 § 1: „Wiernymi są ci, którzy przez chrzest wszczepieni w Chrystusa, zostali ukonstytuowani Ludem Bożym i stawszy się z tej racji na swój sposób uczestnikami kapłańskiego, prorockiego i królewskiego posłannictwa Chrystusa, zgodnie z własną każdego pozycją, są powołani do wypełnienia misji, jaką Bóg powierzył pełnić Kościołowi w świecie.”[↩]
  5. Por. J. Hervada, Lud Boży. Wierni, [w:] Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, red. P. Majer, Kraków 2011, s. 203-205.[↩]
  6. Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, nr 31, 21.11.1964, [w:] Sobór Watykański II. Konstytucje…, s. 135.[↩]
  7. KPK, kan. 840: „Sakramenty Nowego Testamentu, ustanowione przez Chrystusa i powierzone Kościołowi, jako czynności Chrystusa i Kościoła, są znakami oraz środkami, poprzez które wyraża się i wzmacnia wiara, oddawany jest Bogu kult o dokonuje się uświęcenie człowieka (…).”[↩]
  8. Por. G. Koch, Podręcznik teologii dogmatycznej. Sakramentologia – zbawienie przez sakramenty, Kraków 1999, s. 20.[↩]
  9. KPK, kan. 840.[↩][↩]
  10. Por. G. Koch, dz. cyt., s. 21-22.[↩]
  11. Por. W. Granat, Dogmatyka katolicka. Sakramenty święte, t. 7, cz. I, Lublin 1961, s. 53-54.[↩]
  12. Por. Z. Janczewski, Ustanawianie szafarzy sakramentów świętych w Kościele Łacińskim i Kościołach Wschodnich, Warszawa 2004, s. 257.[↩]
  13. Tamże, s. 258.[↩]
  14. Por. G. Koch, dz. cyt., s. 116.[↩]
  15. Por. Z. Janczewski, dz. cyt., s. 251-254.[↩]
  16. Tamże, s. 254-255.[↩]
  17. Por. E. Terejo, Sakramenty, [w:] Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, red. P. Majer, dz. cyt., s. 650.[↩]
  18. KPK, kan. 1166.[↩]
  19. Sobór Watykański II, Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, nr 60-61.[↩]
  20. Por. J.T. Martín de Agar, Pozostałe akty kultu Bożego. Sakramentalia, [w:] Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, red. P. Majer, dz. cyt., s. 873-874[↩]
  21. Por. P. Majer, Pozostałe akty kultu Bożego. Sakramentalia, [w:] Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, red. J. Krukowski, t. III/2, Poznań 2011, s. 371[↩]
  22. KPK, kann. 847 § 1, 880 § 2.[↩]
  23. Por. P. Majer, dz. cyt., s. 371.[↩]
  24. KPK, kan. 965.[↩]
  25. Tamże, kan. 1003 § 1.[↩]
  26. Tamże, kan. 1012.[↩]
  27. Tamże, kan. 849.[↩]
  28. Por. J.A. Fuentes Alonso, Sakramenty. Chrzest, [w:] Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, red. P. Majer, dz. cyt., s. 664.[↩]
  29. Por. J. Krzywda, Chrzest, [w:] Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, red. J. Krukowski, t. III/2, Poznań 2011, s. 48-49.[↩]
  30. Por. Z. Janczewski, dz. cyt., s. 55-56.[↩]
  31. Por. J.A. Fuentes Alonso, dz. cyt., s. 664-665.[↩]
  32. Konferencja Episkopatu Polski, Obrzędy chrztu dzieci dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, Wprowadzenie ogólne, nr 16, 25.03.1987, Katowice 2004, s. 14.[↩]
  33. KPK, kan. 230 § 1.[↩]
  34. II Polski Synod Plenarny, Liturgia Kościoła po Soborze Watykańskim II, nr 84, [w:] II Polski Synod Plenarny (1991-1999), Poznań 2001, s. 205.[↩]
  35. Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja w sprawie udzielania posługi lektora i akolity świeckim mężczyznom, nr 6, 02.10.2007, [w:] Nadzwyczajni szafarze Komunii świętej, red. K. Michalczak, Poznań 2009, s. 24.[↩]
  36. Por. J. Hervada, Wierni. Obowiązki i prawa wiernych świeckich, [w:] Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, red. P. Majer, dz. cyt., s. 221.[↩]
  37. Por. E. Górecki, Najświętsza Eucharystia, [w:] Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, red. J. Krukowski, t. III/2, Poznań 2011, s. 96.[↩]
  38. Kongregacja Sakramentów, Instrukcja Immensae caritatis, 29.01.1973, [w:] AAS 65 (1973)264-271.[↩]
  39. Por. E. Górecki, dz. cyt.[↩]
  40. Por. tamże.[↩]
  41. Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja w sprawie ustanawiania i formacji nadzwyczajnych szafarzy Komunii Świętej, 02.05.1990, [w:] ‹http://archidiecezja.lodz.pl/new/?news_id=868e314c346f066c850a25ea4cbddc0b&pdf=1›, dostęp: 14.12.2013; Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja w sprawie formacji i sposobu wykonywania posługi nadzwyczajnych szafarzy Komunii Świętej, 22.06.1991, [w:] Nadzwyczajni szafarze Komunii świętej, red. K. Michalczak, Poznań 2009, s. 13-19.[↩]
  42. Por. Z. Janczewski, dz. cyt., s. 224-229.[↩]
  43. Por. W. Góralski, Wokół małżeństwa kanonicznego, Lublin 1993, s. 42.[↩]
  44. Por. W. Góralski, Małżeństwo, [w:] Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, red. J. Krukowski, t. III/2, Poznań 2011, s. 253-254.[↩]
  45. Por. W. Góralski, Kościelne prawo małżeńskie, Warszawa 2006, s. 37.[↩]
  46. Por. T. Pawluk, Forma zawarcia małżeństwa w świetle nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego, „Prawo Kanoniczne” 1984, nr 1-2, s. 49.[↩]
  47. KPK, kan. 1108.[↩]
  48. Tamże, kan. 1116.[↩]
  49. Kongregacja Nauki Wiary, Katechizm Kościoła Katolickiego, nr 1623, 11.10.1992, Poznań 2002, s. 391.[↩]
  50. Por. C. Rychlicki, Problem osoby szafarza sakramentu małżeństwa, „Ius Matrimoniale” 1999, nr 4 (10), s. 132-133.[↩]
  51. Por. T. Pawluk, dz. cyt.[↩]
  52. Por. Z. Janczewski, dz. cyt., s. 229-230.[↩]
  53. KPK, kan. 1168.[↩]
  54. Por. J.T. Martín de Agar, dz. cyt., s. 875.[↩]
  55. Por. P. Majer, dz. cyt., s. 375.[↩]
  56. Por. A. Ball, Katolickie sakramentalia czyli jak czerpać z bogactw Kościoła, Gdańsk 2005, s. 16.[↩]
  57. Por. J.T. Martín de Agar, dz. cyt.[↩]
  58. Konferencja Episkopatu Polski, Obrzędy błogosławieństw dostosowane do zwyczajów diecezji polskich, 8.03.1990, t. 1-2, Katowice 2001, t. 1 – 26, 55, 67, 92, 169, 196, 213, 302, 310, 333; t. 2 – 251, 261.[↩]