Mały ceremoniał dla kleryków i kapłanów

J. Ziółkowski

Mały ceremoniał dla kleryków i kapłanów

Poznań 1957

 

ZASADY OGÓLNE

Znajomość pewnych ogólnych zasad liturgicznych ułatwia Spełnianie służby Bożej, powoduje pewność i zręczność w wykonywaniu funkcji kościelnych.

Pocałunki liturgiczne. Odbierając przedmiot, całuje się wpierw rękę podającego dany przedmiot. Podając przedmiot, całuje się wpierw przedmiot, a następnie rękę tego, któremu się go podaje. Poświęconą świecę i palmę całuje się wpierw, a następnie dopiero rękę celebransa, ponieważ chodzi tutaj nie tylko o odbiór przedmiotu poświęconego, ale także
o jego specjalne uczczenie.
W czasie wystawienia Najświętszego Sakramentu odpada całowanie biretu i kadzidła.
Biret. Podczas sprawowania czynności liturgicznych nigdy kapłan nie ma nakrytej głowy (wyjątek stanowi kazanie). Przychodząc do ołtarza celebrans wpierw zdejmuje biret, po Mszy św. wkłada go dopiero wówczas, gdy odchodzi od ołtarza. W czasie Mszy św. z asysta wpierw się siada, a potem nakrywa się głowę. Później, najpierw zdejmuje się biret, a potem dopiero się
powstaje.
Chodzenie. Nie chodzi się nigdy wstecz (chyba tylko jeden krok), lecz obraca się, zwykle w prawo i idzie się przodem.
Klękanie. Klękając na jedno kolano należy mieć na względzie trzy poruszenia: a) Opuszczamy prawe kolano, przy kostce lewej i nogi; b) głowę i górną część ciała trzymamy prosto; c) podnosimy się niezwłocznie. Gdy podczas przyklękania odmawiamy szereg słów, jak np. „Et incarnatus est”, wówczas zwalniamy nieco tempo zginania kolan. W innych wypadkach, np. przy słowach „Veni, Sancte Spiritus” we Mszy św. do Ducha św. (chodzi o cichą Mszę), należy przyklęknąć tylko na pierwsze słowa. Gdy chór śpiewa te słowa, wtedy klęka się na dwa kolana. Na jednym kolanie nie wolno nigdy trwać w pozycji klęczącej.
Przy klękaniu na dwa kolana opuszczamy wpierw prawe kolano, następnie lewe; po czym pochylamy się nieco i wstajemy.

Dla wszystkich, z wyjątkiem celebransa, biskupa i kanonika, obowiązkowe jest przyklękanie przed krzyżem każdego ołtarza, ale tylko w czasie funkcji liturgicznych. Celebransa i lewitów obowiązuje następująca reguła: Przyklęka się na posadzce (genuflexio in plano) tylko wtedy, gdy wchodzi się do chóru i Opuszcza się go. Podczas pełnienia czynności klęka się na stopniu ołtarza (genuflexio super gradum), np. przy powrocie po Gloria we Mszy z asystą. Jednak asysta niższa przyklęka tutaj  in plano.

Przed wystawionym Najświętszym Sakramentem klęka sic na dwa kolana tylko wtedy, gdy przychodzi sic do chóru albo odchodzi się z niego; tak samo przyklęka sic, gdy przechodzi się ze środka ołtarza na stronę Lekcji w celu zmiany paramentów, albo gdy wraca sic stamtąd na środek ołtarza. Poza tym klęka się zawsze tylko na jedno kolano.

Podczas klękania przy ołtarzu tylko celebrans kładzie ręce na ołtarzu, nie wolno tego czynić nawet kapłanowi, który zastępuje diakona.

Pokłony. Rozróżniamy następujące pokłony: a) głęboki pokłon ciała, tj. takie pochylenie ciała, że wyciągnięte ramiona sięgają kolan; b) średni pokłon ciała, zachodzi to umiarkowane pochylenie głowy i zniżenie ramion; c) pokłon głowy, (głęboki i zwykły).

Głęboki pokłon głowy wykonuje się zawsze w kierunku krzyża, tylko podczas Ewangelii ku mszałowi. Jeśli wystawiony jest Najświętszy Sakrament (lub po konsekracji), wtedy wszystkie głębokie pokłony głowy wykonuje się ku Najśw. Sakr.

Pokłony głowy na imię Maryi i imiona świętych wykonuje się z reguły do mszału. Jeśli główny obraz ołtarzowy przedstawia NMP czy też odnośnego Świętego, wtedy skłania się głowę ku
obrazowi.

Na imię Maryi i papieża skłania się głowy w każdej Mszy Św.  (takie żałobnej); na imiona świętych poza Maryją skłania się głowę, jeśli o nich jest formularz mszalny albo przynajmniej komemoracja.

Na imię biskupa ordynariusza skłania sic głowy tylko w rocznice wyboru i konsekracji (w oracji i kanonie). Nie skłania się głowy wówczas, gdy wymienione są tylko tytuły ogólnie (np. Trójca św., Duch św, aniołowie). W czasie klęczenia nie skłania się głowy, chyba że jest skłon wyraźnie przepisany, jak np. przy slowach Et incarnatus est.

 

CZĘŚĆ PIERWSZA

MSZA ŚWIĘTA

I. PODZIAŁ MSZY ŚWIĘTYCH

Pod względem uroczystości zewnętrznej Msze św. dzielą się na Msze uroczyste (Missae solemnes) i prywatne. Do Mszy uroczystych zalicza się Msze z asystą i używaniem kadzidła oraz Msze śpiewane bez asysty i kadzidła (pomijając osobne indulty). Do Mszy prywatnych należą Msze ciche bez asysty i kadzidła.

Pod względem prawnym Msze dzielimy na publiczne (parafialna, konwentualna) i prywatne (stypendialne, legatowe).

Wymienia jeszcze należy Msze wotywne i żałobne.

II. ZMIENNE CZĘŚCI MSZY ŚW.

  1. Od początku Mszy św. do Gloria

Psalm Iudica opuszcza się w Mszach żałobnych i w Mszach de Tempore od Niedzieli Pasyjnej, odmawia się go w Mszach świątecznych i wotywnych tego okresu.

Introit ma zwykle każda Msza św. Gloria Patri odpada wówczas, gdy opuszcza sic psalm Iudica.

Gloria odmawia się wtedy, gdy w brewiarzu odmawia się Te Deum, nie odmawia sic nigdy Gloria podczas Mszy św. odprawianej w kolorze fioletowym. We Mszy św. z Gloria jest zawsze Ite, Missa est. Gdy nie ma Gloria, wtedy zamiast Ite, Missa est występuje Benedicamus Domino.

  1. Oracje

Według dawnych przepisów niemal codziennie było wiele oracji, nawet w Mszach śpiewanych. Dekret Kongregacji Rytu z dnia 23 marca 1955 roku (z mocą wiążącą od 1 stycznia 1955 r.) zredukował znacznie ilość modlitw mszalnych. Od tego czasu żadna Msza nie może mieć nigdy więcej niż trzy oracje. We Mszy św. śpiewanej z reguły jest tylko jedna oracja. Wszystkie modlitwy okresowe (orationes pro diversitate temporum zostały zniesione).

W śpiewanych mszach żałobnych występuje tylko jedna oracja. W Mszach żałobnych cichych można odmówić jedną, dwie lub trzy modlitwy. Oracja „Fildelium” została zniesiona.

Modlitwy nakazane przez ordynariusza w sposób zwykły (simpliciter imperatae) opuszcza się według dotychczasowych zasad, a prócz tego jeszcze w niedziele i święta, w Mszach śpiewanych oraz  wtedy, gdy modlitwa nakazana miałaby przypaść jako czwarta z kolei.

Nie wolno nigdy opuszczać komemoracji jakiejkolwiek niedzieli, świąt I klasy, dni (feriae) wielkiego postu i adwentu, suchych dni przypadających we wrześniu i wreszcie dni zwane
Litaniae maiores. Komemoracje należy tak ułożyć, by liczba ich nie przekraczała, łącznie z pierwszą, oracją, trzech.

W niedzielę I klasy i święta I klasy, w tzw. „ferie”, we wigilie uprzywilejowane, w Mszach śpiewanych i uroczystych wotywach nie dopuszczalna jest żadna komemoracja, chyba że chodzi o dni wymienione w ustępie poprzednim. W święta II klasy i pozostałe dni może być tylko jedna komemoracja.

Zachodzić teraz może praktyczne pytanie, kiedy we Mszy śpiewanej — w konkretnym wypadku — mogą być trzy oracje?

Jeśli uroczystość odpustową przenosi się na niedzielę, wtedy drugą orację należy wziąć z formularza niedzielnego. Msze odpustowe odprawia się przed wystawionym Najśw. Sakramentem Ołtarza. Należy więc trzecią orację wziąć ze Mszy św. na Boże Ciało. W tym wypadku, mimo ze celebrans odprawia Mszę śpiewaną będzie ona jednak miała trzy oracje.

Orację o Najśw. Sakramencie dodaje się we wszystkich Mszach śpiewanych  odprawianych  przy ołtarzu wystawienia („oratio Ssmi Sacramenti semper est dicenda in omnibus Missis, quae celebrantur in altari expositionis tantum” — odpowiedi Kongregacji Rytu z dnia 2 czerwca 1955 r.). Chodzi tutaj o wystawienie publiczne (w monstrancji) Eucharystii. Nie dodaje się oczywiście tej oracji, jeśli zachodzi tożsamość tajemnicy (Uroczystość Najśw. Serca Jezusowego, Przenajdroższej Krwi, Męki Pańskiej, Odkupiciela, Krzyża, Najwyższego Kapłana).

W ciągu całego Wielkiego Tygodnia jest tylko jedna oracja, nie wolno w tym czasie w żadnym wypadku brać komemoracji.

  1. Od lekcji do Ewangelii

Zwykle każda Msza św. ma swoją własną Lekcję. Specjalne szczegóły co do używania niekiedy innej Lekcji podają rubryki przed Wspólnym Formularzem Męczennika (Commune unius Martyris). Ponieważ nie mają one praktycznego zastosowania, dlatego pomijamy je tutaj.

Po  Lekcji następuje graduał. Odpowiada on mniej więcej responsoriom po lekcjach  brewiarzowych.  Dodaje się zwykle do niego dwa razy Alleluja, werset i znowu Alleluja. W niektórych Mszach odmawia się tylko graduał (np. w adwencie). Od Siedemdziesiątnicy aż do Wielkanocy zamiast Alleluja i wersetu odmawia się traktus. W czasie wielkanocnym w miejsce graduału mówi się cztery razy Alleluja z dwoma wersetami.

W  Mszach  Wielkanocy, Zesłania Ducha św., Bożego Ciała i Siedmiu Boleści NMP zachodzi sekwencja (prócz tego w niektórych Mszach żałobnych).

Każda Msza św. ma, podobnie jak i Lekcję, własną Ewangelię.

  1. Credo

Przed dekretem z 1955  r. Credo występowało we Mszy św. znacznie częściej. Dziś odmawia się je tylko w niedziele, w święta I klasy, w święta Pańskie, Matki Boskiej, w dzień śmierci apostołów, ewangelistów, doktorów i w Mszach wotywnych uroczystych śpiewanych.

Formularze mszalne od 2-5 stycznia oraz od 7-12 stycznia nie mają Credo.

  1. Prefacja

Niektóre Msze św. mają własną prefacje (np. Msza św. na Boże Narodzenie, o Sercu Jezusowym). Jeśli jakaś Msza Św. nie ma własnej prefacji, wówczas bierze się prefacje z danego okresu (de tempore). Jeśli Msza św. nie ma własnej prefacji, ani też nie ma w tym czasie prefacji okresowej, wtedy bierze się prefacje wspólną.

Msza św. na Uroczystość Przemienienia Pańskiego nie ma własnej prefacji. Nie ma też w tym czasie prefacji okresowej, a więc bierze się prefację wspólną, a nie jak dawniej z Bożego Narodzenia.

Wszystkie Msze żałobne mają swoją własną prefację.

  1. Ostatnia Ewangelia

Dekret z dnia 23 marca 1955 r. mówi, że ostatnią Ewangelię bierze się zawsze z pierwszego rozdziału św. Jana, z wyjątkiem trzeciej Mszy św. na Boże Narodzenie i Niedzieli Palmowej. Nowe przepisy w sprawie liturgii Wielkiego Tygodnia wprowadziły znowu pewne zmiany. Uroczysta Msza św. w Niedziele Palmowa kończy się ostatnim błogosławieństwem (nie ma już Ewangelii według św. Jana). W Mszach prywatnych w Niedzielę Palmową bierze się wyjątek wg św. Mateusza 21, 1-9 (Cum appropinquasset Iesus). We Wielki Czwartek opuszcza sic ostatnią Ewangelię, tak samo w wigilię wielkanocną.

III.  MSZE WOTYWNE

  1. Uroczyste Msze wotywne

Msze wotywne dzielą się na uroczyste i prywatne. Msza wotywna uroczysta jest wtedy, gdy 1) chodzi o ważną sprawę dotyczącą dobra publicznego (np. wybór papieża, choroba biskupa,
zachowanie od klęk powszechnych); 2) jeśli w każdym poszczególnym wypadku uzyskano  zgodę miejscowego ordynariusza; 3) kiedy zachodzi wielka uroczystość zewnętrzna. Za Msze wotywne prywatne uważa się wszystkie inne, które są odmienne od formularza danego dnia.

Msze wotywne śpiewane w sprawie ważnej (pro re gravi) dotyczącej dobra publicznego wolno odprawiać we wszystkie dni z wyjątkiem niżej podanych:

  1. w niedziele I klasy,
  2. w święta I klasy,
  3. w Środę Popielcową i cały Wielki Tydzień,
  4. w Wigilie Bożego Narodzenia i Zesłania Ducha św.,
  5. w Dzień Zaduszny,
  6. w kościołach, w których odprawia sic tylko jedną Mszę św., jeśli jest poświęcenie świec (2 luty) albo procesja z litanią (25 kwietnia i trzy dni krzyżowe przed Wniebowstąpieniem) i wreszcie, gdy chodzi o Mszę konwentualną, której nie może odprawić inny kapłan.

Uroczyste Msze wotywne, jeśli nie odprawiają się w kolorze fioletowym, mają zawsze Gloria, a gdy są śpiewane, również i Credo (nawet, gdy odprawia się je w kolorze fioletowym).

Mszę wotywną uroczystą śpiewa się zawsze w tonie świątecznym (tonus festivus), odnosi się to również do Mszy w kolorze fioletowym. W Mszy wotywnej uroczystej należy dodać komemorację niedzieli, ferii adwentowych i Wielkiego Postu oraz dni błagań (dies ragationurn — 25 kwietnia i Dni Krzyżowe). Jeśli odprawia się Uroczystą Mszę wotywną jako Mszę dziękczynna (pro gratiarum actione), wtedy dodaje się drugą orację „Deus, cuius misericordiae”, ale pod jednym zakończeniem.

Jeśli przypada na dany dzień formularz, komemoracja albo wigilia tej samej tajemnicy co wotywa, wtedy nie wolno brać formularza ze Mszy wotywnej. Odprawia się wówczas Mszę jaką
przepisuje kalendarz liturgiczny. Jeśli np. w pierwszą sobotę miesiąca przypada Officium de Sancta Maria in Sabbato, wtedy nie bierze się jako wotywy Mszy „Adeamus”, ale jedną z pięciu
o Matce Bożej.

  1. Msze wotywne o N. S. Jezusowym i Niep. Sercu Maryi

Ojciec św. Leon XIII zezwolił w 1889 roku na odprawianie jednej Mszy wotywnej do Najśw. Serca Jezusowego w każdy pierwszy piątek miesiąca. Formularz mszalny bierze się wtedy
z Uroczystości Najświętszego Serca Jezusowego („Cogitationes”). Msza w pierwszy piątek miesiąca ma charakter uroczystej wotywy.  Wotywę o Najśw. Sercu Jezusowym wolno  odprawiać w pierwszy piątek w tych kościołach i kaplicach, gdzie za zgodą ordynariusza odprawia się jakieś nabożeństwo ku czci. Bożego Serca. Pierwszopiątkowa Msza „Cogitationes” ma zawsze Gloria (choćby nawet była cicha). Jeśli jest śpiewana ma także Credo (wg dekretu Kongregacji Rytu z dnia 23 marca 1955 r., Tit. V, b, nr 7), dawniej miała Credo takie i wówczas, gdy była cicha. Msza. wotywna o Sercu Jezusowym z reguły nie ma drugiej oracji. Jeśli jednak przypada „feria major”, wtedy bierze się z niej komemorację, chyba że inny kapłan używa formularza wg kalendarza liturgicznego alba też odprawia Mszę konwentualną.

Uroczysta Msza wotywna o Sercu Jezusowym ma prefację z Uroczystości Serca Jezusowego. Ponieważ ma Gloria, ma Ite, Missa est.

Te same przepisy z odpowiednimi zmianami (np. co do prefacji: odnoszą się do Mszy o Niepokalanym Sercu Najśw. Maryi Panny. Kolor szat przy obydwóch Mszach jest biały.

  1. Msza wotywna o Chrystusie Najwyższym Kapłanie

Na podstawie dekretu Kongregacji Rytu z dnia 11 marca 1936 roku wolno za zgodą ordynariusza (tam gdzie są modlitwy o świętość duchowieństwa) odprawić w każdy pierwszy czwartek wotywną Mszę św. o Chrystusie Najwyższym Kapłanie. Cieszy się ona wszystkimi przywilejami uroczystej wotywy. Szaty liturgiczne są koloru białego. Msza św. ma Gloria, śpiewana. także Credo, prefację o krzyżu św. i Ite, Missa est.

  1. Msza wotywna za oblubieńców

Mszę wotywną za oblubieńców można odprawiać wtedy, gdy wolno zawierać związek małżeński z uroczystym błogosławieństwem (od Bożego Narodzenia wyłącznie at do wtorku przed Środą Popielcową włącznie, oraz od Wielkanocy wyłącznie do soboty przed pierwszą niedzielą adwentu). Jeśli w czasie zakazanym ordynariusz zezwoli na udzielenie błogosławieństwa ślubnego, wtedy można odprawić Mszę wotywną za oblubieńców w adwencie czy pacie.

Mszę za oblubieńców odprawia się w kolorze białym, bez Gloria i Credo (na końcu Mszy św. Benedicamus Domino). Prefację bierze się tę, która przypada na dany okres (de tempore) lub wspólną. Dodaje się w tej Mszy oracje z formularza nakazanego przez kalendarz liturgiczny.

Mszy wotywnej za oblubieńców the wolno odprawiać:

  1. w niedziele i święta nakazane, także te, które zostały już zniesione,
  1. w święta I i II klasy,
  2. w wigilię Bożego Narodzenia i Zesłania Ducha
  3. w oktawie Wielkanocy i Zielonych Świąt,
  4. w Uroczystość Wszystkich Świętych,
  5. w Środę Popielcową i przez cały Wielki Tydzień,
  6. w kościołach gdzie jest tylko jedna Msza św. w dni błagań (dies rogationum), jeśli jest procesja i jeśli ciąży obowiązek odprawiania Mszy konwentualnej, a nie może odprawić jej inny kapłan.

Jeśli jednak ordynariusz miejscowy zezwoli na wotywę w dni wyżej wymienione lub w czasie zakazanym, wówczas używa się formularza z danego dnia i dodaje się komemorację za oblubieńców pod jednym zakończeniem. Pamiętać należy o tym, że w Uroczystość Wszystkich Świętych i przez cały Wielki Tydzień tak wotywa jak i komemoracja jest absolutnie zakazana.

  1. Prywatne Msze wotywne

Prywatne Msze wotywne mogą być śpiewane lub ciche. Różnica pomiędzy nimi jest taka jak w zwykłe dni pomiędzy żałobną Mszą śpiewaną a cichą

IV MSZE ZALOBNE

  1. Uwagi ogólne

Msze żałobne odprawia się w kolorze czarnym. Mają one charakter Mszy wotywnych. Jeśli są śpiewane mają zawsze tylko jedną orację. Jeśli kapłan odprawia cichą Mszę żałobną może
użyć trzech oracji.

Sekwencję „Dies irae” należy odmowić we Mszy św. „in die obitus seu depositionis praesente cadavere, vel etiam absente ob rationabilem causam, et de die Commemorationis omnium fidedefunctorum”. W Dzień Zaduszny odmawia się Sekwencję „Dies irae” tylko raz we Mszy głównej. Jeśli kapłan odprawia np. tylko dwie Msze, wówczas odmawia „Dies irae” tylko w czasie pierwszej Mszy św.

We wszystkich innych Mszach św. „Dies irae” można opuścić.

  1. Trzy Msze św. w Dniu Zadusznym.

Benedykt XV konstytucją „Incruentum altaris” z dnia 10 sierpnia 1915 roku udzielił wszystkim kapłanom prawa odprawiania w Dniu Zadusznym trzech Mszy św. Aby w tym dniu mogły się odbywać oficjalne modlitwy za zmarłych zarządził w 1917 roku, że Dzień Zaduszny nie może być uchylony przez żadne święto I klasy poszczególnych krajów. Tylko wtedy, gdy 2 listopada przypada na niedzielę, przenosi się Dzień Zaduszny z wszystkimi przywilejami w całym Kościele na 3 listopada.

Aplikacja owoców jednej Mszy jest dowolna; z dwóch dalszych jedną należy odprawić za wszystkie dusze w czyśćcu, drugą wg intencji papieża, a mianowicie, by przepadłe fundacje itd. należycie uzupełnić. Kolejność tych intencji jest dowolna, ale nie kolejność formularzy mszalnych.