Nadużycia i błędy podczas Eucharystii – analiza krytyczno-źródłowa

1. Wstęp

Celem stworzenie poniższego artykułu była troska o piękno Liturgii oraz ofiarowanie kapłanom i wszystkim mającym wpływ na przebieg parafialnych liturgii skondensowanego opracowania, jakby kompendium, negatywnych zjawisk liturgicznych, które ma w założeniu pomóc w ich eliminacji.

W przeszłości próbowano stworzyć podobne opracowania, jednak ich autorzy nie popierali swoich słusznych twierdzeń publikowanych w artykułach odpowiednimi szczegółowymi i częstymi przypisami do dokumentów liturgicznych Kościoła, tak aby to na autorytecie i nauczaniu Kościoła, a nie na mądrości własnej, opierały się proklamowane postulaty[1]. Niekiedy postulowano także błędne zachowania liturgiczne, ze względu na nieprecyzyjność przepisów liturgicznych, które zostały doprecyzowane później[2].

Na kapłanach spoczywa główna odpowiedzialność przy celebrowaniu Eucharystii, dlatego nie powinni oni zniekształcać liturgii przez dowolne zmiany, pominięcia lub dodatki[3]. Częstą przyczyną popełniania przez duchownych błędów w celebrowaniu liturgii jest nie tylko brak wiedzy liturgicznej, ale całkowita ignorancja rubryk i przepisów mszalnych oraz zarządzeń hierarchii kościelnej. Często zdarza się, że młody wykształcony i właściwie uformowany po seminarium kapłan jest zmuszony przez proboszcza do celebrowania liturgii w niewłaściwy sposób zgodny z „miejscowym rytem”. Duchowny nakazujący swoim podwładnym (zarówno innym duchownym jak i świeckim) niepoprawność w odnowionej liturgii często uważa swoje „widzi mi się” za „odczucie Ducha Liturgii”.

Prezbiter, który sam nie umie celebrować poprawnie liturgii, nigdy nie nauczy posługujących, czy też ludu wiernego jak należycie w liturgii uczestniczyć, wypełniając właściwe funkcje i posługi[4]. Trzeba to niestety w szczerości przyznać, że zdarzają się przypadki, kiedy to liturg, którym jest każdy kapłan, ma poprzez swoją ignorancję i zaniedbania niekiedy mniejsze pojęcie o liturgii niż odpowiednio uformowany świecki do tej liturgii posługujący[5].

Trzeba zaznaczyć, że nie wszystkie nieprawidłowości dotyczące Eucharystii mają ten sam ciężar. Niektóre grożą nieważnością sakramentu, inne są dowodem desakralizacji i braku wiary eucharystycznej, jeszcze inne, szczególnie „miejscowe zwyczaje”, przyczyniają się do chaosu i braku unitaryzmu celebracji eucharystycznych. Chociaż nadużycia mają różny wymiar, żadnego jednak nie można lekceważyć. W niektórych miejscach popełnianie nadużyć liturgicznych jest tak częste, że stało się jakby zwyczajem, co oczywiście nie może być akceptowane i powinno zniknąć[6]. Nie można w liturgii lekceważyć żadnych błędów, a tym bardziej czynić samowoli[7]. Eucharystię bowiem uznaje się jako najświętszą czynność Kościoła[8]. Liturgia nie może być postrzegana jako prywatna własność kogokolwiek, ani samego celebransa, ani wspólnoty, w której sprawuje się sakramenty[9]. Niestety, trzeba także z żalem stwierdzić, że począwszy od czasów posoborowej odnowy liturgicznej, z powodu źle pojmowanego poczucia kreatywności i przystosowania, nie brakowało nadużyć, które dla wielu były przyczyną cierpienia[10]. Ponieważ to na kapłanach spoczywa największa odpowiedzialność przy celebracji Mszy Świętej, dlatego nie powinni oni zniekształcać liturgii przez zmiany, pominięcia lub dodatki[11].

Często środowiska tradycjonalistów umiłowanych w przedsoborowej liturgii używają przykładów istniejących licznych nadużyć liturgicznych i „bylejakości” współczesnej liturgii, jako argumentów w dowodzeniu wyższości dawnego rytu nad współczesnym rytem rzymskim. Jednak o ile ta niestety nierzadko występująca „bylejakość” we współczesnej liturgii jest gorsząca, o tyle błędnym jest myślenie, że podobna „bylejakość” i nadużycia liturgiczne nie występowały w liturgii przed Soborem Watykańskim II (11.10.1962 – 8.12.1965). Zachowały się źródła, które opisują błędy i nadużycia przedsoborowych kapłanów, jednak nie zyskiwały one tak na popularności z powodu nieistnienia internetu, telewizji, smartfonów, nagrań video, czy mediów społecznościowych; a także z powodu mniejszej świadomości liturgicznej ówczesnych wiernych, którzy nie mogli zweryfikować poprawności obrzędów, ani gdyż nie słyszeli wypowiadanych szeptem przez kapłana modlitw, często nie rozumieli łaciny, ani nie widzieli czynności liturgicznych dziejących się za plecami kapłana, a ponad to także nie mieli tak swobodnego jak dziś dostępu do ksiąg liturgicznych i rubryk.

W dokumencie zatytułowanym „Nadużycia, jakie zwykły się zdarzać w odniesieniu do ofiary Mszy świętej” z dnia 20.07.1562 roku siedmiu ojców (biskupów) Soboru Trydenckiego (13.12.1545 – 4.12.1563) stwierdza, że ówczesne nadużycia liturgiczne mają dwa źródła: pierwszym jest skłonność do zabobonu będącego wypaczeniem prawdziwej religijności, drugim zaś chciwość, która jest korzeniem wszelkich grzechów. Autorzy tekstu wyliczają kilka kategorii nadużyć: dotyczących samego ukształtowania i sposobu odprawiania Mszy świętej, kapłana i usługujących, szat, miejsca celebracji i zachowania uczestników. Ostatecznie Sobór Trydencki w dniu 17.09.1562 roku uchwalił dekret o tym, czego należy przestrzegać, a czego unikać w sprawowaniu Mszy świętej, wskazując, że Najświętsza ofiara ma być sprawowana z wielką czcią i szacunkiem. W dokumencie odwołano się także do słów Pisma Świętego, które nie straciły na aktualności oraz są naganą i ostrzeżeniem dla współczesnych: „Przeklęty ten, co wypełnia dzieło Pańskie niedbale!” (Jr 48, 10a).

Być może niektóre wymienione poniżej nieprawidłowości i błędy wydadzą się nawet dobrze obytemu z liturgią czytelnikowi czymś nieprawdopodobnym, niemniej jednak wszystkie one zostały zaobserwowane podczas parafialnych liturgii w kilkudziesięciu parafiach należących do kilku polskich diecezji i to często także podczas bardzo uroczystych celebracji.

Niniejszy artykuł wylicza zauważone nieprawidłowości, błędy i nadużycia liturgiczne popełniane przez polskich kapłanów (w tym także biskupów), diakonów, posługujących różnych stopni oraz wiernych świeckich w czasie Eucharystii – w podziale na części Mszy świętej.

II. Kwestie ogólne

1. Niepotrzebne mnożenie Mszy koncelebrowanych lub celebrowanie ich ciągiem przez tych samych kapłanów (co 15, 20 lub 30 minut), przy jednocześnie nielicznym udziale wiernych na każdej z nich.[12].
2. Celebrowanie Eucharystii w miejscu niegodnym (np. na pieńku w lesie lub na materacu w wodzie)[13].
3. Niezachowywanie przepisów liturgicznych podczas Mszy dla grup specjalnych[14].
4. Kolor ornatu powinien być zawsze zgodny z użytym do celebracji formularzem mszalnym[15]. Nieprawidłowością jest, że Msza jest celebrowana w fioletowym ornacie, ale z formularza niedzielnego albo ze wspomnienia świętego, lub też, że Msza w pierwszy piątek miesiąca jest celebrowana w białym ornacie, ale nie z formularza Mszy wotywnej tylko z formularza na dzień powszedni (niedzielę zwykłą). Jeśli ze względu na przyjętą intencje za zmarłych kapłan chce celebrować w fioletowym ornacie to powinien użyć jednego z formularzy Mszy za zmarłych (nie w każdy dzień użycie tych formularzy jest dozwolone).
5. Zakładanie zamiast ornatu samej tylko stuły przez głównego celebransa i niezakładanie alby przez zakonników (używających białych habitów) do celebracji Eucharystii[16].
6. Zakładanie przez kapłana stuły do celebracji Mszy w „współczesnym” ornacie w taki sposób, że jest ona skrzyżowana na piersiach kapłana (tak jak przed Soborem Watykańskim II)[17].
7. Zakładanie alb, które nie osłaniają dokładnie sutanny lub zwykłego stroju koło szyi i jednocześnie niezakładanie humerału[18].
8. Używanie zniszczonych, nieaktualnych (stare wydania) i mających po kilkadziesiąt lat ksiąg liturgicznych: mszałów, lekcjonarzy, obrzędów sakramentów, oraz traktowanie ich (przenoszenie w czasie liturgii, przechowywanie) bez należytego szacunku[19].
9. Nieutrzymywanie dobrego stanu naczyń i szat liturgicznych oraz czystości bielizny kielichowej i samego kościoła[20].
10. Dekorowanie kościoła sztucznymi kwiatami, a także umieszczanie na prezbiterium przed ołtarzem okolicznościowych dekoracji lub świeczników lub kompozycji kwiatowych, które wystają ponad mensę ołtarza i zasłaniają to co dzieje się na ołtarzu[21].
11. Korzystanie z „samograjów”, czyli elektronicznych organistów – w czasie liturgii tylko muzyka „na żywo”, a nie odtwarzana[22].
12. Uznawanie za stałą praktykę śpiewanie pieśni wyłącznie przez organistę i/lub chór czy zespół śpiewaków oraz niebranie udziału w śpiewie przez wiernych, często z powodu nieznajomości tekstu (brak wyświetlacza lub śpiewników) lub trudności utworu[23].
13. Traktowanie muzyki jedynie jako „oprawy” liturgii, a nie jej integralnej części. Celem muzyki liturgicznej jest chwała Boża i uświęcenie wiernych oraz budowanie wspólnoty wierzących[24].
14. Nieistnienie w prezbiterium kościoła właściwego miejsca przewodniczenia (pulpitu z mikrofonem oraz krzesłem dla celebransa)[25], a co z tego wynika rozpoczynanie Mszy świętej od ambony lub od ołtarza. Niewłaściwym jest też, kiedy krzesło (fotel) dla celebransa wyglądem przypomina tron[26].
15. Umieszczanie na mensie ołtarza relikwiarza z relikwiami świętego[27]. Na mensie ołtarza można jedynie umieszczać relikwie Krzyża Świętego.
16. Nieodpowiadanie przez wiernych na wezwania celebransa, niemówienie aklamacji, nieuczestniczenie w śpiewie psalmów i pieśni itp. – tzw. „niemi wierni”[28].
17. Rzadkie stosowanie chorału gregoriańskiego, całkowite wyrugowanie pieśni w języku łacińskim oraz nieznajomość przez wiernych części stałych Mszy w języku łacińskim[29].
18. Nieprzygotowywanie liturgii przed jej rozpoczęciem (m. in. niezałożenie ksiąg liturgicznych, nieustalenie funkcji przez posługujących, niezapalenie oświetlenia i świec, nieodpowiedni dobór pieśni)[30].
19. Celebrowanie Mszy świętej na stołówkach i w jadłodajniach, na stole, na którym zaraz po liturgii ma być spożywany posiłek, lub w innym pomieszczeniu, gdzie znajduje się pożywienie. Niedopuszczalnym jest także, aby uczestnicy Eucharystii jedli w jej czasie lub siedzieli za stołami[172].
20. Niepochylanie głowy podczas wypowiadania (w różnych przypadkach deklinacji) słów takich jak: „Jezus Chrystus”, „Maryja” („Najświętsza Maryja Panna”, „Bogurodzica Dziewica Maryja”), „Chwała Ojcu” lub imienia świętego patrona dnia. Również pochylanie głowy przez osoby, które danych słów nie wypowiadają, a jedynie uczestniczą w celebracji[31]. Np. podczas „Chwała na wysokości” wszyscy uczestnicy liturgii pochylają głowy na słowa „Jezus Chrystus”, gdyż wszyscy te słowa wypowiadają (przynajmniej teoretycznie), jednak podczas wypowiadania wymienionych słów w oracji lub w modlitwie eucharystycznej głowę pochyla tylko ten kapłan, który je wypowiada, a nie wszyscy koncelebransi lub wszyscy zgromadzeni.
21. Nieotaczanie szczególną opieką duszpasterską szeroko rozumianej służby liturgicznej[32]. Nieformowanie ceremoniarzy i innych posługujących różnych stopni[33].
22. „Wplatanie” w liturgię mszalną (na ogół obrzędy wstępne i obrzędy zakończenia) świeckich przemówień, składanie życzeń, wręczanie odznaczeń, śpiewanie typowo biesiadnych pieśni itp.[34].
23. Nietrzymanie złożonych dłoni przez celebransa, koncelebransów i posługujących różnych stopni podczas gdy stoją lub idą. Dłonie wyprostowane i złożone trzyma się przed piersiami, kciuk prawej dłoni spoczywa na znak krzyża na kciuku lewej dłoni[35].
24. Niepoprawnym jest spowiadanie w czasie Eucharystii[36]. Sakrament pokuty należy sprawować odpowiednio wcześniej przed rozpoczęciem Mszy świętej i wychowywać ludzi do spowiedzi przed Eucharystią. Jedynie w przypadku dużej liczby penitentów spowiedź można kontynuować podczas Mszy[37]. Niedopuszczalnym jest jeśli kapłan (który zaczął spowiedź po rozpoczęciu Mszy) odmawia komuś spowiedzi ze względu na to, że musi iść zebrać tacę, lub też że tacę zbierają kapłani, a Komunii świętej udzielają nadzwyczajni szafarze – „szczególne racje duszpasterskie” nie mogą być ważniejsze niż właściwe sprawowanie sakramentów przez odpowiednich szafarzy (kapłanów)[38].

III. Obrzędy wstępne

25. Nieśpiewanie pieśni na wejście i nieodczytywanie mszalnej antyfony na wejście lub czytanie jej w niewłaściwym momencie. Powinna być ona odczytywana przed znakiem krzyża lub po pozdrowieniu wiernych[39].
26. Rzadkie stosowanie procesyjnego (długiego) wejścia i rzadkie używanie trybularza (stosowanie okadzeń) podczas Mszy w uroczystości i niedziele, pomimo obecności licznej grupy posługujących[40].
27. Wykonywanie nieodpowiednich gestów czci po przybyciu do ołtarza podczas „długiego” procesyjnego wejścia nawą kościoła lub „krótkiego” wejścia na prezbiterium bezpośrednio z zakrystii; np. przyklękanie do tabernakulum, które nie znajduje się w prezbiterium, przyklękanie i skłon w kierunku tabernakulum[41].
28. Nieokadzanie na początku celebracji (po okadzeniu ołtarza) obrazów i relikwii wystawionych do publicznej czci podczas Mszy z okadzeniami[42].
29. Mówienie przez celebransa „W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego”, a następnie śpiewanie pozdrowienia wiernych, np. „Pan z wami”. Śpiewany znak krzyża obliguje zarówno do śpiewanego pozdrowienia wiernych jak i do śpiewanego końcowego błogosławieństwa.
30. Używanie zawsze tego samego, najkrótszego, pozdrowienia wiernych – „Pan z Wami” i nierozkładanie przez celebransa dłoni podczas pozdrowienia wiernych[43].
31. Zapowiedzenie jedynie intencji mszalnych bez mówienia lub czytania jakiegokolwiek krótkiego wstępu do Mszy[44]. BBrak ten, szczególnie podczas obchodów ku czci świętych, utrudnia wiernym udział w celebracji. Wierni często nie wiedząc, że dziś przypada wspomnienie liturgiczne świętego są zaskoczeni i zdziwieni, kiedy imię patrona dnia zostaje wymienione w kolekcie i innych modlitwach. Wierni chcą dowiedzieć się czegoś o mało znanym świętym lub błogosławionym będącym patronem dnia – taką okazję daje wstęp do Mszy i słowo przed rozesłaniem.
32. Używanie sformułowań „Msza Święta w intencji za spokój duszy ś.p. N.” lub „Msza za duszę N.” przy zapowiadaniu intencji mszalnych. Prawidłowe sformułowania: „Msza święta w intencji za zmarłego N.”, „podczas tej Mszy modlę się za zmarłych N. i N.”[45].
33. Pomijanie chwili milczenia (ciszy) po wprowadzeniu do aktu pokuty. Chwila ciszy występuje w każdej z trzech form mszalnego aktu pokuty[46].
34. Stosowanie zawsze tej samej formy aktu pokuty. Często całkowite pomijanie pierwszej formy – „Spowiadam się Bogu wszechmogącemu”, a ciągłe używanie tzw. tropów – „Panie Jezu, który…”. Istnieją trzy formy aktu pokuty, które powinny być równomiernie stosowane[47].
35. Pomijanie śpiewu lub recytacji „Panie zmiłuj się nad nami” podczas używania drugiej formy aktu pokuty – „Zmiłuj się nad nami Panie”[48].
36. Pomijanie aktu pokuty ze względu na długi wstęp do Mszy lub powitania przybyłych na Eucharystię[49]. Owszem istnieją obrzędy, które zastępują mszalny akt pokuty, ale nie należy do nich „kazanie wstępne”. Są nimi między innymi: aspersja[50], trzy psalmy (połączenie Mszy z Jutrznią lub Nieszporami), posypanie głów popiołem w Środę Popielcową, itp.
37. Niezwykle rzadkie stosowanie aspersji, która jest zalecana podczas niedzielnej Eucharystii (także w sobotni wieczór), szczególnie w Okresie Wielkanocnym[51].
38. Pomijanie śpiewu lub recytacji hymnu „Chwała na wysokości” – „Gloria” w uroczystości, święta i niedziele (poza Adwentem i Wielkim Postem). Hymn ten można też śpiewać podczas innych szczególnie uroczystych celebracji[52].
39. Używanie tego samego formularza mszalnego (kolekta, modlitwa nad darami, modlitwa po komunii) przez cały tydzień w okresie zwykłym w ciągu roku (przy braku wspomnień i Mszy wotywnych). Przepisy pozwalają, aby w dni powszednie okresu zwykłego używać dowolnego formularza spośród tekstów na niedziele zwykłe (34 tygodnie)[53].
40. Nieskładanie przez celebransa dłoni na wezwanie „Módlmy się” i niezachowywanie po nim chwili milczenia – ciszy (zarówno podczas kolekty jak i modlitwy po komunii)[54].
41. Recytowanie kolekty mszalnej i śpiewanie tylko jej konkluzji. Wszystkie modlitwy (oracje) z formularza mszalnego jeśli są śpiewane to zawsze w całości, a nie tylko w części[55].

IV. Liturgia słowa

42. Brak zaangażowania wiernych świeckich w liturgię słowa (w skrócie LS) oraz klerykalizacja liturgii przez np. wykonywanie wszystkich czytań i śpiewów przez duchownych[56].
43. Nieuważne słuchanie LS przez wiernych, co szczególnie utrudnia im zrozumienie homilii wypływającej z tekstów LS[57]. Prowadzenie przez wiernych rozmów i wygłaszanie komentarzy (np. w czasie homilii)[58].
44. Nieodpowiednie przygotowanie lektorów, psałterzystów, a czasem także diakonów i kapłanów: pośpiech w czytaniu, niezwracanie uwagi na znaki interpunkcyjne, zła dykcja, niewyraźne wypowiadanie końcówek wyrazów, przekręcanie słów, odczytywanie nazw geograficznych i imion tak jak w językach obcych, a nie w języku polskim, niewłaściwe ustawienie mikrofonu. Wszystko to skutkuje niezrozumieniem i niesłyszalnością przez wiernych tekstów proklamowanych przez czytających, mówiących czy śpiewających[59].
45. Odczytywanie tekstów LS z kartek (kserówek), a nie z Lekcjonarza mszalnego (w skrócie LM), czego domaga się godność proklamowanego Słowa Bożego[60]. Pismo Święte nie jest księgą liturgiczną, dlatego wybrany tekst potrzebny do homilii należy przed liturgią odnaleźć w LM za pomocą skorowidzu sigli umieszczanego na końcu każdego tomu[61].
46. Spowiadanie przez kapłanów podczas Mszy oraz spowiadanie przez kapłanów koncelebrujących podczas LS[62].
47. Przygotowywanie czytania (ćwiczenie czytania) przez lektora podczas obrzędów wstępnych Mszy.
48. Wykonywanie niewłaściwych gestów podczas podchodzenia do ambony. W tym momencie liturgii nie oddaje się w żaden sposób czci tabernakulum lub prezbiterowi lub księdze; wchodząc na prezbiterium z nawy kościoła wykonuje się skłon w stronę ołtarza, na którym celebrowana jest Msza święta; ministranci i lektorzy będący na prezbiterium podchodząc do ambony nie wykonują żadnych skłonów, chyba że przechodzą przez środek prezbiterium. Lektorzy i psałterzysta spośród służby liturgicznej powinni od początku liturgii zająć miejsca w prezbiterium po stronie ambony, najlepiej w jej pobliżu.
49. Stawanie przez lektora za amboną, kiedy celebrans jeszcze nie skończył odmawiać kolekty – jedna akcja liturgiczna na raz[63].
50. Czytanie przez jednego lektora wszystkich możliwych tekstów (dwóch czytań i modlitwy wiernych), kiedy są obecni inni lektorzy[64], którymi mogą być także kobiety[65].
51. Komentator nie powinien wykonywać swej funkcji z ambony oraz czytać innych tekstów poza komentarzami (np. elementów liturgii słowa, chyba, że jest rzeczywiście jedynym, który może je wykonać)[66].
52. Wykonywanie czytań i psalmu responsoryjnego z innego miejsca niż ambona (mikrofon przed prezbiterium, chór, pulpit na nuty ustawiony dla zespołu, itp.)[67]. Nie dotyczy to sytuacji, kiedy śpiewający jest jednocześnie organistą grającym na instrumencie znajdującym się na chórze. Psalm jest integralną częścią LS, a nie przerywnikiem muzycznym, dlatego tak jak inne elementy LS miejscem jego wykonania jest ambona[68].
53. Pomijanie drugiego czytania lub psalmu responsoryjnego lub zastępowanie go jakąś pieśnią lub skracanie[69].
54. Wykonywanie zwrotek psalmu responsoryjnego przez więcej niż jedną osobę. Jest to śpiew solowy (lub recytacja). Wszyscy obecni na liturgii powtarzają jedynie refren psalmu, dlatego jest on responsoryjny[70].
55. Śpiewanie refrenu psalmu przez psałterzystę na tak wyszukaną i skomplikowaną melodię, że wierni mają problem z jej powtórzeniem. Błędem jest też, jeśli solista sam dwukrotnie powtarza refren psalmu, który ma być śpiewem całego zgromadzenia[71].
56. Recytowanie „Alleluja” – jeśli nie śpiewa się „Alleluja” należy je opuścić, gdyż ma to być radosny śpiew zgromadzenia liturgicznego. Śpiew wersetu przed Ewangelią powinien wykonywać chór lub schola lub kantor lub organista[72].
57. Kapłan przed odczytaniem Ewangelii odmawia przepisaną modlitwę będąc pochylonym w stronę ołtarza, na którym celebruje się Mszę świętą, a nie w stronę tabernakulum lub ambony[73]. Błąd ten wynika z nieuznawania przez niektórych ołtarza za najważniejsze miejsce w budynku kościoła – co potwierdza m. in. obrzęd poświęcenia kościoła i ołtarza[74].
58. Notoryczny brak śpiewu dialogu przed Ewangelią i aklamacji końcowej – „Oto słowo Pańskie”[75]. Nigdy nie powinien być śpiewany tylko jeden z tych elementów, lecz obydwa.
59. Nieśpiewanie Ewangelii nawet podczas Mszy w główne uroczystości roku liturgicznego[76].
60. Głośne wypowiadanie przez kapłana do mikrofonu modlitwy przed odczytaniem Ewangelii i formuły po jej zakończeniu – „Niech słowa Ewangelii zgładzą nasze grzechy”[77].
61. Niezwracanie się stojących uczestników Eucharystii w stronę tego kto wygłasza Ewangelię[78].
62. Podnoszenie LM i okazywaniu ludowi po zakończeniu czytania lub Ewangelii[79].
63. Błogosławienie ludu ewangeliarzem przez prezbitera po odczytaniu Ewangelii – jest to czynność liturgiczna zarezerwowana dla biskupa[80].
64. Wygłaszanie podczas Eucharystii różnotematycznych „wystąpień” i kazań nie będących homiliami[81]. Przez homilię głoszoną w oparciu o święty tekst rozumie się zgodnie z nauczaniem Kościoła wyjaśnienie wybranego aspektu czytań Pisma Świętego lub innego tekstu świętego zawartego w częściach stałych lub własnych Mszy świętej, z uwzględnieniem misterium dnia lub też szczególnych potrzeb wiernych[82].
65. Głoszenie homilii „od ołtarza”. Traktowanie ołtarza jak półki, na której umieszcza się różne pomoce homiletyczne i rekwizyty[83].
66. Rzadkie mówienie homilii mszalnej poza niedzielami[84] oraz zastępowanie homilii adoracją Najświętszego Sakramentu[85].
67. Głoszenie homilii lub czytanie listu pasterskiego przez osobę świecką (alumn seminarium duchownego nieposiadający święceń diakonatu jest osobą świecką) lub niekatolickiego duchownego[86]. Komunikaty Konferencji Episkopatu Polski lub kurii diecezjalnej nie są listami pasterskimi i nie zastępują homilii, a zatem właściwym czasem na ich odczytanie wiernym są ogłoszenia parafialne[87].
68. Rozpoczynanie homilii od znaku krzyża lub też od słów „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”[88].
69. Niezachowywanie chwili ciszy po przeczytaniu Ewangelii lub wygłoszeniu homilii[89].
70. Nieśpiewanie wyznania wiary nawet w główne uroczystości roku liturgicznego[90].
71. Niewykonywanie pochylenia ciała podczas wyznania wiary na słowa „i za sprawą Ducha Świętego …”[91].
72. Pomijanie modlitwy powszechnej (inaczej modlitwy wiernych) podczas parafialnych Mszy Świętych z udziałem ludu[92].
73. Czytanie modlitwy powszechnej (w skrócie MP) przez kapłana podczas Mszy, w której uczestniczą diakoni, lektorzy lub inne osoby świeckie mogące ją prawidłowo odczytać[93].
74. Używanie w MP sformułowania „módlmy się za duszę ś.p. N.”[94].
75. Czytanie wstępu i zakończenia MP przez koncelebransa lub osobę świecką. Zawsze powinien to robić przewodniczący liturgii, ale nie od ołtarza tylko z miejsca przewodniczenia lub ambony[95]. Zaleca się śpiew końcowej modlitwy[96].
76. Ciągłe monotonne używanie formuły „Ciebie prosimy…” i całkowite pomijanie milczenia lub błagalnych wersetów (inwokacji) mogących być powtarzanymi przez wiernych po każdym wezwaniu MP[97].
77. Niepotrzebne rozbudowywanie MP poprzez wypowiadanie znacznie więcej niż sześciu wezwań oraz nieprzestrzeganie ustalonej kolejności rodzajów tych wezwań[98].
78. Niedodawanie intencji danej Mszy świętej do wezwań MP – są to doświadczenia miejscowej wspólnoty. Wezwania MP powinny być „z życia wzięte”[99].
79. Tworzenie wezwań tej samej MP w różnym stylu, np. „Módlmy się za…” i „Prośmy Pana, aby …”.
80. Niezachowywanie postawy „słuchającego ucznia” podczas LS[100]. Pośpiech i zbędne chodzenie po kościele, np.: spóźnionych wiernych, ministrantów do zakrystii, kościelnego wynoszącego kielich, kapłanów do konfesjonału. Włączanie i wyłączanie oświetlenia elektrycznego podczas Mszy (oczywiście nie dotyczy to momentów, kiedy przewiduje to przebieg liturgii, np.: roraty lub Wigilia Paschalna). Prowadzenie rozmów przez ministrantów, kapłanów, wiernych w ławkach. Wszystko to utrudnia skupienie się wiernym i słuchanie Słowa Bożego[101].

    V. Liturgia eucharystyczna

    A. Przygotowanie darów

81. Brak czasowej proporcji pomiędzy liturgią słowa, a liturgią eucharystyczną. Nierzadko można zetknąć się z przedłużaniem tej pierwszej (przez rozwlekłą homilię) i szybkim „odprawianiem” tej drugiej przez pośpieszne odmawianie tekstów, brak śpiewów i użycie II Modlitwy eucharystycznej (w skrócie ME). Błędne jest także przedłużanie obrzędów wstępnych i zakończenia (przez długi wstęp do Mszy i ogłoszenia niekiedy trwające nawet dłużej niż homilia).
82. Rozkładanie przez usługujących (lub koncelebransa) kielicha na ołtarzu jeszcze przed zakończeniem modlitwy powszechnej (wiernych)[102]. Napełnianie kielicha przez koncelebransa podczas modlitwy powszechnej.
83. Nieużywanie welonu kielichowego w kolorze ornatu celebrowanej Mszy (lub w kolorze białym)[103].
84. Pośpieszne dokonywanie obrzędu przygotowania darów i głośne odmawianie przez celebransa modlitw z tym związanych do mikrofonu podczas gdy trwa śpiew ludu[104].
85. Rzadkie organizowanie procesji z darami[105].
86. Niesienie na czele procesji najważniejszych darów chleba i wina (ampułki i patena), które powinny być niesione na końcu[106].
87. Postawa stojąca wiernych podczas procesji z darami – właściwą postawą jest postawa siedząca[107].
88. Traktowanie ołtarza jak półki na różne przedmioty (dary, brewiarz) nie będące potrzebnymi do liturgii.
89. Głośne wypowiadanie do mikrofonu odpowiedzi mszalnych przez głównego celebransa, podczas gdy powinny być one wypowiadane jedynie przez pozostałych uczestników liturgii[108].
90. Nieczekanie przez celebransa z wypowiedzeniem „Módlcie się, aby moją i waszą ofiarę” do momentu zakończenia okadzenia Ludu Bożego[109], a także zmienianie tych słów[110].
91. Zbieranie ofiar pieniężnych (tacy, kolekty) powinno się zakończyć przed rozpoczęciem ME, czyli przed prefacją. Oznacza to, że trzeba do tej posługi wyznaczyć odpowiednią liczbę osób (najlepiej świeckich, np. członków rady parafialnej), którzy rozpoczną zbieranie od razu po zakończeniu modlitwy powszechnej (wiernych). Tej składki nie powinien zbierać celebrans[111].
92. Wynoszenie koszyków z zebranymi ofiarami pieniężnymi lub innych darów do zakrystii zamiast umieszczenie ich w pobliżu ołtarza – nigdy nie na ołtarzu[112].

    B. Modlitwa eucharystyczna

93. Śpiewanie dialogu przed prefacją, przy jednoczesnym nieśpiewaniu samej prefacji. Dialog, prefacja i sanctus stanowią jedną całość[113].
94. Rzadkie śpiewanie podczas Mszy w niedziele i uroczystości oracji, prefacji oraz doksologii kończącej modlitwę eucharystyczną – „Przez Chrystusa”[114].
95. Niewłaściwe gesty dłoni celebransa podczas dialogu przed prefacją – nierozkładanie dłoni na słowa „Pan z wami”, niepodnoszenie rozłożonych dłoni na słowa „W górę serca”, opuszczanie „zmęczonych” dłoni podczas samej prefacji[115].
96. Przekładanie kartek w Mszale podczas dialogu lub samej prefacji – dotyczy to także innych momentów Mszy świętej. Najpierw otwieramy Mszał na odpowiednim tekście, a dopiero później zaczynamy wypowiadać słowa (nawet jeśli ich początek znamy na pamięć). Nie należy bać się chwili ciszy[116].
97. Rozdawanie przez posługujących tekstów ME dla koncelebransów wcześniej niż podczas śpiewu „Święty” oraz za wczesne zbieranie ich przed doksologią (końcem ME).
98. Odmawianie głośno słów ME przez koncelebransów w taki sposób, że zagłuszają głównego celebransa[117].
99. Jeśli do przykrycia kielicha używa się palki to należy ją zdjąć przed „Hanc igitur” (epiklezą)[118], zaś nałożyć ponownie na kielich po przyklęknięciu celebransa, a przed aklamacją po przeistoczeniu.
100. Niestaranna i niewyraźna wymowa słów konsekracji przez kapłanów, w szczególności słów „bierzcie i jedzcie”[119].
101. Niewłaściwe wymienianie imion papieża i biskupa miejsca w ME. Mam tu na myśli: całkowite niewymienianie imienia papieża lub biskupa diecezjalnego lub biskupa pomocniczego. Mówienie np.: „z tym kto jest prawdziwym papieżem” lub „z naszym papieżem którego imię jest ci znane”, a także wymienianie imion biskupów seniorów lub biskupa innej diecezji obecnego podczas liturgii – „z obecnym wśród nas biskupem N.”[120].
102. Odmawianie ciągle tej samej ME[121]. Wielu kapłanów odmawia zawsze niezależnie od okoliczności drugą ME (najkrótszą), jednak szczególnie wśród młodych kapłanów zafascynowanych dawnym rytem można zauważyć równie niepoprawną tendencję do ciągłego odmawiania pierwszej ME (najdłuższej, dawniej jedynej ME). Całkowite wyrugowanie czwartej ME (zapewne przez długość jej „postsanctus”)[122].
103. Niewykonywanie przez wszystkich koncelebransów nakazanych gestów podczas pierwszej ME (pochylenie ciała, czynienie znaku krzyża na sobie, bicie się w piersi)[123].
104. Niewłaściwe wykonywanie przez koncelebransów gestu epikletycznego podczas ME. Wyciąganie prawej dłoni podczas wypowiadania słów konsekracji przez koncelebransów jest fakultatywne, jeśli jednak gest ten jest czyniony to powinien być wykonywany poprzez wyciągnięcie w stronę darów ofiarnych otwartej prawej dłoni, tak aby znajdowała się ona nad darami i była do nich skierowana stroną wewnętrzną. W ten sam sposób obligatoryjnie koncelebransi wyciągają obydwie dłonie w stronę darów podczas epiklezy przed konsekracją[124].
105. Niepochylanie lekko ciała przez głównego celebransa (tylko przez niego) podczas wypowiadania słów konsekracji[125].
106. Opuszczanie wzroku lub spuszczanie głowy przez wiernych podczas podnoszenia postaci eucharystycznych i wykonywanie w tym momencie muzyki instrumentalnej[126].
107. Odmawianie przez wiernych świeckich lub diakonów słów konsekracji lub całej modlitwy eucharystycznej razem z kapłanami[127].
108. Przyciszanie przez głównego celebransa głosu podczas wypowiadania słów konsekracji i uważanie, że tworzy się przez to poczucie sacrum[128]. Podobnie błędne jest obniżanie mikrofonu tuż przed pochyleniem ciała na słowa konsekracji.
109. Używanie ciągle tej samej aklamacji po przeistoczeniu[129]. Na ogół jest to pierwsza, lub też ewentualnie czwarta (najkrótsza). Prawdopodobnie w trzecim polskim wydaniu Mszału rzymskiego użycie jednej z czterech aklamacji po przeistoczeniu będzie zależeć nie od decyzji celebransa, ale od okresu liturgicznego.
110. Wskazywanie przez kapłana rozłożonymi dłońmi na postacie eucharystyczne podczas aklamacji po przeistoczeniu zamiast trzymania dłoni złożonych[130].
111. Nieczytanie wstawki w ME – „Memento”, podczas Mszy sprawowanych w intencji za nowożeńców, zmarłych, nowoochrzczonych itp.[131].
112. Wymienianie w ME imion osób (żywych lub zmarłych) nie należących do Kościoła katolickiego[132].
113. Zbyt wczesne opuszczanie podniesionych postaci eucharystycznych (kielicha i pateny) podczas doksologii kończącej ME. Należy je odłożyć na ołtarz dopiero po tym jak wierni odpowiedzą „Amen”, które ze wszystkich podczas Mszy jest najważniejsze[133].

     C. Obrzędy Komunii

114. Nieśpiewanie wstępu do Modlitwy Pańskiej, przy jednoczesnym śpiewaniu samej modlitwy oraz śpiewanie „Ojcze nasz” przy jednoczesnym nieśpiewaniu Embolizmu „Wybaw nas”[134].
115. Rozkładanie rąk przez wiernych świeckich i kapłanów nie koncelebrujących podczas modlitwy „Ojcze nasz”[135].
116. Mówienie wezwania „Pokój Pański niech zawsze będzie z wami”, przy jednoczesnym śpiewaniu „Przekażcie sobie znak pokoju”.
117. Przekazywanie znaku pokoju na różne sposoby w obrębie jednego zgromadzenia liturgicznego. Kapłani nie powinni sobie przekazywać znaku pokoju inaczej niż lud wierny, np. nie podaniem i uściskami dwóch rąk, ale podaniem prawej dłoni[136].
118. Niewłaściwa odpowiedź na słowa „Pokój z tobą” (lub „Pokój Pański niech zawsze będzie z tobą”). Prawidłowa odpowiedź to nie „I z duchem twoim”, lecz „Amen”. Mówienie zakazanej formuły „Pokój nam wszystkim”[137].
119. Rozpoczynanie śpiewu „Baranku Boży” zaraz po wezwaniu „Przekażcie sobie znak pokoju”, przez co wierni nie mają czasu na jego przekazanie osobom najbliżej stojącym[138].
120. Nieprzekazywanie przez celebransa znaku pokoju przynajmniej jednemu z posługujących[139].
121. Błędne jest łamanie hostii nad kielichem i ocieranie nad nim palców (czyni się to nad pateną) oraz czynienie kielichem i hostią znaku krzyża przed spożyciem Komunii przez kapłana (nie należy tworzyć hybryd starego i nowego rytu).
122. Nieprzynoszenie podczas „Baranku Boży” na ołtarz cyborium z tabernakulum, z którego ma być udzielana Komunia święta[140].
123. Przyklękanie celebransa i dzwonienie dzwonkami przez ministranta jeszcze podczas „Baranku Boży”. Niezachowywanie chwili ciszy po „Baranku Boży” na indywidualną modlitwę – celebrans wówczas odmawia modlitwę z Mszału, a następnie przyklęka[141].
124. Okazywanie ludowi swojej cząstki konsekrowanej hostii i mówienie słów „Oto Baranek Boży” przez koncelebransów[142].
125. Zmiana przez celebransa wypowiadanych słów „Oto Baranek Boży…” na inne lub dodawanie do nich wymyślonych dłuższych formuł podczas okazywania ludowi przełamanej hostii[143].
126. Niepicie Krwi Pańskiej z kielicha przez głównego celebransa – on w przeciwieństwie do koncelebransów powinien w ten sposób przyjąć Komunię[144].
127. Udzielanie Komunii świętej jedynie z cyboriów z tabernakulum, a nie konsekrowanie pewnej liczby komunikantów wraz z hostią na głębokiej patenie podczas każdej Mszy świętej. Wierni mają prawo i powinni przyjmować Komunię z hostii (komunikantów) konsekrowanych podczas Eucharystii, w której uczestniczą, co podkreśla ich udział w aktualnie sprawowanej ofierze[145]. Podobnie cząstki konsekrowanej hostii celebrans może „rozdzielić przynajmniej niektórym wiernym”[146].
128. Brak w danej wspólnocie parafialnej (lub podczas danej Eucharystii) jednolitej postawy wiernych przyjmujących Komunię[147].
129. Niedbałe i pośpieszne udzielanie wiernym Komunii przez szafarzy bez ukazywania na chwilę każdemu z nich Ciała Pańskiego (konsekrowanej małej hostii – komunikantu). Nieodpowiadanie przez wiernych „Amen” na słowa „Ciało Chrystusa”[148].
130. Brak wykonywania przez wiernych jakiegokolwiek gestu czci wobec Jezusa Eucharystycznego przed przyjęciem Komunii. Podczas procesyjnego podchodzenia do Komunii świętej wierni przyjmujący Komunię w postawie stojącej wcześniej przyklękają na prawe kolano lub też wykonują skłon ciała, jeśli stan zdrowia nie pozwala im przyklęknąć[149].
131. Przystępowanie przez „śpiewaków” do Komunii dopiero po zakończeniu Mszy[150].
132. Samodzielne przyjmowanie przez wiernych świeckich Komunii świętej, czyli branie z ołtarza Ciała Pańskiego lub kielicha Krwi Pańskiej i przekazywanie pateny lub kielicha z rąk do rąk oraz przyjmowanie Komunii pod dwiema postaciami (przez zanurzenie) na rękę[151].
133. Wykonywanie puryfikacji naczyń liturgicznych (pateny, kielicha, cyborium) na środku ołtarza – kapłan powinien ją wykonywać po prawej stronie ołtarza, zaś diakon i akolita na kredensie. Krew Pańską spożywa przy ołtarzu się przed rozpoczęciem puryfikacji[152].
134. Można też zaobserwować bardzo niedokładne i zbyt pośpieszne wykonywanie puryfikacji naczyń liturgicznych[153].
135. Nieśpiewanie pieśni na Komunię (ma być to śpiew, a nie sama gra na instrumentach typu organy, trąbka lub gitara) i nieodczytywanie mszalnej antyfony na Komunię. Przy braku śpiewu na Komunię antyfonę należy odczytać po Komunii głównego celebransa, a przed Komunią wiernych (nie po niej). Może to uczynić diakon, koncelebrans lub lektor[154].
136. Nieudzielanie Komunii wiernemu tylko dlatego, że uklęknął lub chce przyjąć Komunię bezpośrednio na język[155]. Sytuacje takie są karygodne, ale często występowały w okresie pandemii.
137. Nieudzielanie Komunii wiernemu na rękę, kiedy prosi o to poprze gest wyciągniętych dłoni i niespożywanie Komunii udzielonej w ten sposób przy szafarzu. Wierni przystępujący do Komunii świętej nie mogą sami brać konsekrowanego Chleba ani Kielicha Krwi Pańskiej, nie wolno im też podawać na rękę Hostii zanurzonej we Krwi Pańskiej[156].
138. Brak pieśni na dziękczynienie (uwielbienie, pieśni pochwalnej) po Komunii świętej lub chwili ciszy[157].
139. Nieskładanie przez celebransa dłoni na wezwanie „Módlmy się” i niezachowywanie po nim chwili ciszy (zarówno podczas kolekty jak i modlitwy po komunii)[158].
140. Odmawianie niezatwierdzonych przez kompetentną władzę kościelną dodatkowych modlitw przed lub po modlitwie po Komunii.

VI. Obrzędy zakończenia

141. Przesuwanie Mszału na środek ołtarza (to protestanci umieszczają na środku ołtarza Pisma Święte wydane i oprawione w sposób przypominający katolickie Mszały).
142. Zbyt długie ogłoszenia duszpasterskie, często okraszone rozwiązłym komentarzem, a niekiedy sformułowane w sposób utrudniający ich zrozumienie i zapamiętanie[159].
143. Stosowanie komentarza w liturgii jedynie podczas ogłoszeń, a zaniedbywanie go w celu wyjaśnienia obrzędów liturgicznych w odpowiednich momentach Eucharystii[160].
144. Przemówienia lub ogłoszenia osób świeckich wygłaszane z ambony oraz pomiędzy Komunią, a błogosławieństwem[161].
145. Brak jakiegokolwiek krótkiego słowa przed rozesłaniem, które byłoby powtórzeniem głównej myśli z Ewangelii lub LS lub nawiązywałoby do obchodu liturgicznego.
146. Rzadkie używanie formuł uroczystego błogosławieństwa lub modlitw nad ludem[162].
147. Udzielanie błogosławieństwa przez kapłana dłonią z tylko trzema wyprostowanymi palcami. Jeśli błogosławieństwa udziela się stojąc przy ołtarzu to kapłan kładzie na nim swą lewą rękę[163].
148. Zmienianie formuły rozesłania „Idźcie w pokoju Chrystusa”. Używanie formuł rozesłania wiernych, które nie występują w aktualnym wydaniu Mszału Rzymskiego dla diecezji polskich jak np.: „Błogosławmy Panu”, „Idźcie ofiara spełniona”, „Trwajcie w pokoju Chrystusa”[164].
149. Całowanie ołtarza przez koncelebransów na koniec Eucharystii[165].
150. Niewracanie przez kapłanów z asystą do zakrystii po zakończeniu liturgii, lecz udawanie się w szatach liturgicznych w różne miejsca, aby „pozałatwiać” sprawy, które mogłyby poczekać.

VII. Zakończenie

Oczywiście powyższa lista nie wyczerpuje wszystkich istniejących w liturgii nadużyć i błędów liturgicznych, ale opisuje jedynie te najczęściej spotykane i najistotniejsze. Media społecznościowe, szczególnie w czasie pandemii koronawirusa i powszechnych wówczas internetowych i telewizyjnych transmisji Mszy świętych, zaroiły się od wyciętych krótkich filmików pokazujących niezliczone błędy i „wpadki” liturgiczne. Kapłani w czasie „zamknięcia” kościołów i wprowadzenia limitów wiernych uczestniczących w parafialnych liturgiach, nie celebrowali Mszy w sposób „gorszy” niż na ogół w normalnych warunkach, ale brak permanentnych transmisji i nagrań powodował, że skala licznych od wielu lat powtarzanych błędów była trudna do określenia lub wręcz wyobrażenia.

Pozytywem transmisji z czasów pandemii było to, że wielu kapłanów zaczęło przykładać większą staranność do sprawowania liturgii. Za oddziaływanie negatywne należy jednak uznać fakt, że wspomniane filmiki z transmisji przysłużyły się do ośmieszania Kościoła katolickiego, jego duchownych oraz katolickiej liturgii.

Podczas jednego z wywiadów dla francuskiego dziennika „La Croix” kardynał Joseph Ratzinger ówczesny Prefekt Kongregacji Nauki Wiary stwierdził, że Liturgia Kościoła jest zagrożona źle rozumianą „kreatywnością” liturgiczną poszczególnych wspólnot kościelnych, która w niedługim czasie może spowodować powstanie „liturgicznej wieży Babel”.  Według późniejszego papieża Benedykta XVI wiele osób ubolewa, że nie istnieją już dwie jednakowe Msze święte, a także zastanawiają się one nad tym, czy w ogóle istnieje jeszcze jakaś wspólna liturgia katolicka.

Niezwykle pesymistycznym jest fakt, że zestawienia uchybień podobne do powyższego opisanego w niniejszym artykule, tworzono już pół wieku temu, w początkach posoborowej odnowy liturgicznej[166]. To, że wymienione błędy przez ten czas się nie zdezaktualizowały i nadal często występują, a także, że doszło do nich wiele nowych, jasno wskazuje, że w formacji duchowieństwa nie przykłada się wystarczającej wagi do formacji liturgicznej, a także że nadużycia liturgiczne kapłanów nie powodują należytej reakcji ze strony hierarchów lub wiernych.

Kiedy w czasie świętej liturgii dokonuje się nadużycie, wówczas następuje zafałszowanie liturgii katolickiej[167]. Wszyscy prezbiterzy powinni należycie pielęgnować wiedzę i umiejętność celebrowania liturgii, aby przez ich liturgiczną posługę powierzone ich opiece wspólnoty chrześcijańskie coraz doskonalej chwaliły Boga[168].

Należy wyrazić słowa wielkiego uznania i pochwały dla tych wszystkich katolickich duchownych i wiernych świeckich (szczególnie posługujących jako ceremoniarze), którzy wzięli sobie do serca twierdzenie, że „Liturgia jest szczytem, do którego zmierza działalność Kościoła, i jednoczenie jest źródłem, z którego wypływa cała jego moc”[169]. W sposobie celebrowania liturgii decyduje się przyszłość Kościoła[170]. Wynika z tego przykładanie się z należytą starannością do właściwego wypełniania swoich funkcji, nie lekceważenie przepisów liturgicznych, a wręcz staranie się pogłębiania ich znajomości.

Podsumowaniem niech będą słowa napisane przez świętego Jana Pawła II: „… wielka odpowiedzialność spoczywa przy sprawowaniu Eucharystii zwłaszcza na kapłanach, którym przysługuje zadanie przewodniczenia jej in persona Christi, zapewniając świadectwo i posługę komunii nie tylko wobec wspólnoty bezpośrednio biorącej w niej udział, lecz także wobec Kościoła powszechnego, który zawsze jest przywoływany przez Eucharystię. Niestety, trzeba z żalem stwierdzić, że począwszy od czasów posoborowej reformy liturgicznej, z powodu źle pojmowanego poczucia kreatywności i przystosowania, nie brakowało nadużyć, które dla wielu były przyczyną cierpienia. Pewna reakcja na «formalizm» prowadziła niekiedy, zwłaszcza w niektórych regionach, do uznania za nieobowiązujące «formy» obrane przez wielką tradycję liturgiczną Kościoła i jego Magisterium, i do wprowadzenia innowacji nieupoważnionych i często całkowicie nieodpowiednich. Czuję się zatem w obowiązku skierować gorący apel, ażeby podczas sprawowania Ofiary eucharystycznej normy liturgiczne były zachowywane z wielką wiernością. Są one konkretnym wyrazem autentycznej eklezjalności Eucharystii; takie jest ich najgłębsze znaczenie. Liturgia nie jest nigdy prywatną własnością kogokolwiek, ani celebransa, ani wspólnoty, w której jest sprawowana tajemnica. Apostoł Paweł był zmuszony skierować naglące słowa do wspólnoty w Koryncie z powodu poważnych uchybień w celebracji eucharystycznej, którą sprawowali podzieleni (skísmata), tworząc różne frakcje (airéseis) (por. 1Kor 11, 17-34). Również w naszych czasach posłuszeństwo normom liturgicznym powinno być na nowo odkryte i docenione jako odbicie i świadectwo Kościoła jednego i powszechnego, uobecnionego w każdej celebracji Eucharystii. Kapłan, który wiernie sprawuje Mszę św. według norm liturgicznych, oraz wspólnota, która się do nich dostosowuje, ukazują w sposób dyskretny, lecz wymowny swą miłość do Kościoła…”[171].

ks. dr Piotr Karwowski

Wszelkie prawa do powyższego tekstu są zastrzeżone. Kopiowanie, powielanie i wykorzystywanie w całości lub w części zarówno w formie elektronicznej jak i jakiejkolwiek innej bez zgody autora jest zabronione. Cytowanie fragmentów dozwolone po podaniu tytułu tekstu źródłowego oraz nazwiska autora.

VIII. Bibliografia

Ceremoniale episcoporum / Ceremoniał liturgicznej posługi biskupów z 2013 roku.

Danielski Wojciech, Struktura celebracji Mszy świętej i uczestnictwa wiernych, w: Mszał księgą życia chrześcijańskiego, red. Nadolski B., Poznań 1989, s. 421-433, oraz w: Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie, LVIII, 1976, nr 1-2, s. 26-39, oraz w: Eucharystia, red. Kopeć J., Lublin 1997, s.77-89.

Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski o muzyce kościelnej z 14.10.2017.

Instrukcja liturgiczno-duszpasterska Episkopatu o pogrzebie i modlitwach za zmarłych z 5.05.1978.

Instrukcja międzydykasterialna o pewnych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich z posługiwaniem kapłanów, Ecclesiae de mysterio z 15.08.1997, AAS 89 (1997).

Jan Paweł II, Encyklika Ecclesia de Eucharistia z 17.04.2003, AAS 95 (2003).

Jan Paweł II, List apostolski (motu proprio) Misericordia Dei z 7.04.2002.

Janiec Zdzisław, Bronić Mszę świętą przed nadużyciami liturgicznymi, Anamnesis 39 (rok 10, nr 4 w 2004), s. 73-78.

Janiec Zdzisław, Grzechy liturgiczne, Anamnesis 33 (rok 9, nr 2 w 2003), s. 78-84.

Janiec Zdzisław, Nadużycia liturgiczne podczas celebracji Mszy świętej, Anamnesis 38 (rok 10, nr 3 w 2004), s. 117-122.

Katechizm Kościoła katolickiego z 11.10.1992, zaktualizowany 2.08.2018.

Klaja Grzegorz, Ołtarz w świetle teologii, Kraków 2008.

Kodeks prawa kanonicznego z 25.01.1983, zaktualizowany przekład na język polski z 8.12.2021.

Kongregacja do spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Instrukcja Redemptionis Sacramentum z 25.03.2004.

Kongregacja Nauki Wiary, Deklaracja o sposobach zachowania się wobec partykuł eucharystycznych z 2.05.1972.

Kongregacja Nauki Wiary, Dekret o celebracji Mszy św. w Kościele Katolickim za innych zmarłych chrześcijan z 11.06.1976, w:

http://www.doctrinafidei.va/documents/rc_con_cfaith_doc_19760611_aliis-christianis-defunctis_pl.html (26.09.2014);

Krakowiak Czesław, Sakrament pokuty i pojednania w czasie Mszy świętej?, Anamnesis 29 (rok 8, nr 1 w 2002), s. 75-76.

Mszał Rzymski dla diecezji polskich, wydanie drugie, poszerzone i uzupełnione, Poznań 2013.

Nadolski Bogusław, Leksykon liturgii, Poznań 2006.

Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego z trzeciego wydania Mszału Rzymskiego z 2002 roku, obowiązujące w Polsce od 25.02.2004, nowe tłumaczenie na język polski z 2022 roku.

Papieska Komisja ds. Interpretacji Tekstów Prawnych, Odpowiedź na wątpliwość odnośnie do kan. 767 § 1, AAS 79 (1987).

Papieska Rada ds. Jedności Chrześcijan, Dyrektorium w sprawie realizacji zasad i norm dotyczących ekumenizmu z 25.03.1993.

Sobór Watykański II, Sacrosanctum Concilium / Konstytucja o świętej liturgii z 4.12.1963.

Święta Kongregacja Kultu Bożego, Instrukcja Inaestimabile donum z 3.04.1980, AAS 72 (1980).

Święta Kongregacja Kultu Bożego, Instrukcja Liturgica instaurationes z 5.09.1970, AAS 69 (1970).

Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Eucharisticum misterium z 25.05.1967, AAS 59 (1967).

Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter Oecumenici z 26.09.1964, AAS 56 (1964).

Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Musicam sacram z 5.03.1967, AAS 59 (1967).

Wskazania Episkopatu Polski po ogłoszeniu nowego wydania Ogólnego wprowadzenia do Mszału rzymskiego z 9.03.2005.

Wskazania Konferencji Episkopatu Polski dotyczące homilii mszalnej z 14.10.2017.

Zachara Maciej, Czy Mszy świętej czegoś brakuje?, Pastores 90 (1) 2021, s. 112-119.

[1] Por. Zdzisław Janiec, Grzechy liturgiczne, Anamnesis 33 (rok 9, nr 2 w 2003), s. 78-84; Zdzisław Janiec, Bronić Mszę świętą przed nadużyciami liturgicznymi, Anamnesis 39 (rok 10, nr 4 w 2004), s. 73-78.

[2] Por. Zdzisław Janiec, Nadużycia liturgiczne podczas celebracji Mszy świętej, Anamnesis 38 (rok 10, nr 3 w 2004), s. 117-122; autor przez błędną interpretacje Ogólnego wprowadzenia do Mszału Rzymskiego z trzeciego wydania Mszału Rzymskiego z 2002 roku, obowiązującego w Polsce od 25.02.2004, nowe tłumaczenie na język polski z 2022 roku, (w skrócie OWMR) 73 postuluje podczas procesji z darami niesienie chleba i wina „w pierwszej parze” (s. 120), co jest sprzeczne z Wskazaniami Episkopatu Polski po ogłoszeniu nowego wydania Ogólnego wprowadzenia do Mszału rzymskiego z 9.03.2005, (w skrócie WE) 29.

[3] OWMR 24; RS 30, 31, 59.

[4] Ceremoniale episcoporum / Ceremoniał liturgicznej posługi biskupów z 2013 roku, (w skrócie CE) 19.

[5] Kongregacja do spraw Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Instrukcja Redemptionis Sacramentum z 25.03.2004, (w skrócie RS) 46, 47.

[6] RS 4.

[7] Sobór Watykański II, Sacrosanctum Concilium / Konstytucja o świętej liturgii z 4.12.1963, (w skrócie SC) 22; Jan Paweł II, Encyklika Ecclesia de Eucharistia z 17.04.2003, AAS 95 (2003), (w skrócie EE) 51, 52.

[8] Wskazania Konferencji Episkopatu Polski dotyczące homilii mszalnej z 14.10.2017, (w skrócie WEHM) Wstęp.

[9] RS 7, 9, 18.

[10] Jan Paweł II, Encyklika Ecclesia de Eucharistia (w skrócie EE) z 17.04.2003, Acta Apostolicae Sedis / Akta Stolicy Apostolskiej (w skrócie AAS) 95 (2003) 52; RS 30.

[11] OWMR 24; RS 30, 31, 59.

[12] RS 116.

[13] RS 108, 109; Święta Kongregacja Kultu Bożego, Instrukcja Liturgica instaurationes z 5.09.1970, AAS 69 (1970), (w skrócie LI) 9.

[14] RS 114.

[15] OWMR 346, 347, 372.

[16] OWMR 119, 209, 336, 337; RS 124, 126; LI  8c.

[17] OWMR 340.

[18] OWMR 119, 336.

[19] CE 37, 115; LI 2.

[20] WE 7; CE 38; LI 8; Święta Kongregacja Kultu Bożego, Instrukcja Inaestimabile donum z 3.04.1980, AAS 72 (1980), (w skrócie ID) 16.

[21] OWMR 295, 305, 307; CE 48; Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Inter Oecumenici z 26.09.1964, AAS 56 (1964), (w skrócie IO) 91.

[22] Instrukcja Konferencji Episkopatu Polski o muzyce kościelnej z 14.10.2017, (w skrócie IEM) 30c, 40.

[23] OWMR 48, 53, 87, 103, 104; IEM 8, 41; Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Musicam sacram z 5.03.1967, AAS 59 (1967), (w skrócie MS) 19, 21.

[24] SC 112; IEM 6.

[25] OWMR 310; WE 5.

[26] OWMR 310; IO 92.

[27] OWMR 306; CE 937, 882.

[28] SC 30; OWMR 34, 35, 39, 61, 95, 96, 103, 104; MS 19, 21; IEM 8; CE 137, 141; ID 4.

[29] OWMR 41.

[30] OWMR 111; WE 2, 4; IEM 14, CE 37.

[31] OWMR 275; WE 46; CE 68.

[32] WE 54; IEM 11.

[33] OWMR 106.

[34] Maciej Zachara, Czy Mszy świętej czegoś brakuje?, Pastores 90 (1) 2021, s. 112-119.

[35] CE 107.

[36] RS 76, 86; Jan Paweł II, List apostolski (motu proprio) Misericordia Dei z 7.04.2002, nr 2, Acta Apostolicae Sedis / Akta Stolicy Apostolskiej, (w skrócie AAS) 94 (2002) 455; Czesław Krakowiak, Sakrament pokuty i pojednania w czasie Mszy świętej?, Anamnesis 29 (rok 8, nr 1 w 2002), s. 75-76: „W duchu odnowionej po Vaticanum II liturgii obowiązuje zasada, że w tym samym miejscu i w tym samym czasie nie mogą być sprawowane dwie różne czynności liturgiczne. (…) W dalszym ciągu istnieje jednak problem sprawowania sakramentu pokuty i pojednania w czasie liturgii mszalnej. Mimo powtarzanych wielokrotnie bardzo wyraźnych zaleceń Stolicy Apostolskiej, aby czas sprawowania tego sakramentu nie pokrywał się z czasem celebracji Mszy św., przyzwyczajenie duszpasterzy i wiernych, czyli „spowiedź” w czasie Mszy św. trwa nadal. (…) nie bierze się pod uwagę faktu, że „spowiedź” w czasie śpiewu, gry na organach, czytań biblijnych i kazania jest często bardzo uciążliwa dla spowiedników, a z pewnością także dla penitentów. Osobny problem pojawia się wtedy, gdy spowiedź odbywa się w czasie niedzielnej lub świątecznej Mszy św., tzn. wtedy, gdy wierni na mocy przykazania obowiązani są do „pobożnego uczestnictwa we Mszy św.”. Nierzadko zdarza się wtedy, zwłaszcza w ostatnie niedziele przed Wielkanocą i Narodzeniem Pańskim, że penitenci jedynie „są” w kościele, ale we Mszy św. albo tylko częściowo, albo nawet wcale nie uczestniczą, gdyż całą swoją uwagę skupiają na tym, aby „zdążyć wyspowiadać się” jeszcze przed Komunią św., a nawet przed zakończeniem Mszy św. Jak jest w takich sytuacjach z wypełnieniem zalecenia Kościoła, aby w liturgii uczestniczyć świadomie, czynnie, pobożnie i owocnie? (por. SC 14). (…) Zarówno z instrukcji Eucharisticum misterium nr 35; z rytuału Obrzędy pokuty nr 13, KPK kan. 986 § 1 jak i cytowanego wyżej wyjaśnienia Kongregacji Kultu Bożego wynika, że duszpasterze nie powinni zaprzestawać „zachęcać i pomagać” wiernym oraz „przyzwyczajać ich”, aby w miarę możliwości przystępowali do sakramentu pokuty i pojednania „poza czasem i miejscem celebracji Mszy św.”. Na ważność tego problemu wskazuje także II Polski Synod Plenarny, (który) nie tylko zaleca duszpasterzom, aby ustalili w parafiach stałe dni i godziny posługi w konfesjonale, zwłaszcza w sobotę i przed dniami świątecznymi, ale „uroczyście zobowiązuje wszystkich proboszczów do wprowadzenia codziennej praktyki słuchania spowiedzi poza godzinami sprawowania Eucharystii. Tak jak we wszystkich parafiach istnieje ustalony porządek Mszy świętych, tak też powinny być podawane do publicznej wiadomości godziny dyżurów w konfesjonale” (s. 246 nr 51; por. s. 202 nr 68; s. 210 nr 121). (…) Świadome, czynne i pobożne uczestnictwo w celebracji Eucharystii od samego początku aż do jej zakończenia, w żaden sposób nie da się pogodzić z uczestnictwem w tym samym czasie w innej czynności liturgicznej, a taką jest celebracja sakramentu pokuty i pojednania. Takiego łączenia tych dwóch celebracji nie przewidują księgi liturgiczne (…).

[37] Całkowicie nielogiczną jest występująca praktyka spowiedzi podczas parafialnych rekolekcji, którą rozpoczyna się „równo z dzwonkiem”, a uczestnicy rekolekcji nie mogą wysłuchać homilii, gdyż myślą o spowiedzi stojąc w kolejce do konfesjonału. Specjalnie zapraszanie rekolekcjonisty, który powie dobrą oraz skłaniającą do refleksji i przemiany życia homilię mija się z celem, gdyż większość wiernych jej i tak uważnie nie wysłucha – patrz przypis wcześniejszy.

[38] RS 88, 151, 157, 158; ID 10.

[39] OWMR 47, 48, 198; IEM 18a; MR s. 2*, 4*.

[40] OWMR 119; CE 88; MR s. 2*.

[41] OWMR 122, 274; WE 8; CE 69, 70, 71, 72, 73, 130; Mszał Rzymski dla diecezji polskich, wydanie drugie, poszerzone i uzupełnione, Poznań 2013, (w skrócie MR) s. 2*.

[42] OWMR 277; CE 95.

[43] MR s. 2*-4*.

[44] OWMR 31, 50, 124; WE 9, CE 132; MR s. 4*.

[45] Instrukcja liturgiczno-duszpasterska Episkopatu o pogrzebie i modlitwach za zmarłych z 5.05.1978, (w skrócie IEP) 3: „Cały człowiek został odkupiony przez Chrystusa i ma mieć udział w życiu wiecznym, dlatego nie mówimy: „módlmy się za duszę N.” lecz: „módlmy się za zmarłego N”. Z modlitw za zmarłych należy usunąć wezwanie: „za dusze znikąd nie mające ratunku”, „za dusze, za które nikt się nie modli”, ponieważ Kościół w każdej Mszy św. i w Liturgii Godzin poleca Bogu wszystkich zmarłych, a także co roku obchodzi Wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych. Można użyć wezwania: „módlmy się za tych zmarłych, których imiona znane są tylko Bogu”, „którzy najwięcej potrzebują modlitwy”, „za których najbliżsi się nie modlą” itp.”

[46] OWMR 45, 51; WE 6, 10; MR s. 5*-6*.

[47] WE 10; MR s. 5*-10*.

[48] OWMR 52; CE 134; MR s. 11*.

[49] Powitania (biskupa, rekolekcjonisty, przedstawicieli władz i innych organizacji) powinny być zwięzłe i odbywać się po pieśni na wejście i ewentualnym okadzeniu ołtarza, a przed znakiem krzyża, a najlepiej jeszcze przed wyruszeniem procesji do ołtarza. Słowa powitania powinny nawiązywać do przeżywanej tajemnicy dnia.

[50] MR s. 10*, (2).

[51] OWMR 51; WE 10; CE 133; MR s. 10*, (2).

[52] OWMR 53; CE 135.

[53] LI 3d; MR s. 241.

[54] OWMR 45, 54, 165; w przypadku „Modlitwy po Komunii” chwila ciszy po wezwaniu „Módlmy się” nie jest konieczna, jeśli zachowano chwilę ciszy po Komunii, a przed „Modlitwą po Komunii”; WE 6; CE 136, 167; MR s. 11*, 376*.

[55] IEM 18d.

[56] SC 28, 29, 30; OWMR 59, 91, 99, 196; WE 1, 13, 52; IEM 10; RS 45; ID 2.

[57] OWMR 29, 55; WEHM Wstęp, 16.

[58] LI 2.

[59] SC 29; OWMR 38, 56, 101, 102; WE 11; RS 58; CE 32, 116.

[60] WE 12; LI 2.

[61] LI 3e.

[62] ID 7.

[63] CE 137.

[64] OWMR 109.

[65] ID 18; LI 7.

[66] OWMR 105.

[67] OWMR 58, 61; WE 12; IEM 19b; MR s. 12*.

[68] OWMR 61; WE 14; IEM 19b; CE 137, 138, 139; ID 2.

[69] OWMR 57; WE 14; RS 62; LI 2.

[70] OWMR 61; WE 14; IEM 19b, 30c; CE 138; MR s. 12*.

[71] OWMR 61, 102, 103.

[72] OWMR 62, 63; WE 15; IEM 19d.

[73] OWMR 132, 60, 275, 298; MR s. 12*.

[74] CE 916, 918, 919; OWMR 296-304; WE 5; Katechizm Kościoła katolickiego z 11.10.1992, zaktualizowany 2.08.2018, (w skrócie KKK) 1182, 1383; Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Eucharisticum misterium z 25.05.1967, w AAS 59 (1967), (w skrócie EM) 7, 24; Grzegorz Klaja, Ołtarz w świetle teologii, Kraków 2008, s. 23-175; J. A. Jungmann nazywa ołtarz „sercem kościoła”.

[75] IEM 19e.

[76] IEM 19e.

[77] OWMR 33; CE 141; MR s. 12*-13*.

[78] OWMR 133; WE 17, CE 74, 141.

[79] WE 13, 18.

[80] OWMR 175; WE 20; CE 141.

[81] SC 35, 52; WEHM 7; Kodeks prawa kanonicznego z 25.01.1983, zaktualizowany przekład na język polski z 8.12.2021, (w skrócie KPK) 767 § 1-4.

[82] WEHM Wstęp; RS 67; IO 54; ID 3; LI 2.

[83] WEHM 14.

[84] OWMR 13, 55, 65, 66; KPK 767 § 3; IO 54; MR s. 13*; WEHM 2, 3, 8; praktyka „dyżurnego kaznodziei”, który głosi homilie na Mszach w danym kościele przez cały dzień, jest w świetle istniejących przepisów liturgicznych możliwa do utrzymania pod warunkiem, że kapłan ten nawet jeśli nie celebruje i koncelebruje Mszy to „uczestniczy w celebracji”, a nie wychodzi z zakrystii dopiero do odczytania Ewangelii.

[85] WEHM 6.

[86] OWMR 66; WE 23; KPK 266 § 1, 764, 767 § 1; WEHM 5, 9, 10; RS 65, 66, 161; ID 3; Papieska Komisja ds. Interpretacji Tekstów Prawnych, Odpowiedź na wątpliwość odnośnie do kan. 767 § 1, AAS 79 (1987) 1249; Instrukcja międzydykasterialna o pewnych kwestiach dotyczących współpracy wiernych świeckich z posługiwaniem kapłanów, Ecclesiae de mysterio z 15.08.1997, art. 3, AAS 89 (1997) 864; Papieska Rada ds. Jedności Chrześcijan, Dyrektorium w sprawie realizacji zasad i norm dotyczących ekumenizmu z 25.03.1993, nr 134.

[87] WEHM 5.

[88] WEHM 11.

[89] OWMR 45, 56, 66; WE 6, 11; CE 142.

[90] OWMR 68; WE 24; IEM 19f.

[91] OWMR 137, 275; WE 25; CE 143; MR s. 13*.

[92] OWMR 55, 69.

[93] OWMR 71, 94; 99, 197, 264; WE 26; IO 56; CE 25, 31, 144; MR s. 14*.

[94] IEP 3.

[95] OWMR 71, 108; WE 26; MR s. 14*.

[96] IEM 19g.

[97] MR s. 14*.

[98] OWMR 70; WE 26; MR s. 14*.

[99] OWMR 70; LI 3g.

[100] CE 137.

[101] OWMR 56.

[102] OWMR 73, 139; WE 27; CE 145; MR s. 15*.

[103] OWMR 118.

[104] OWMR 33, 142; MR s. 15*.

[105] OWMR 73, 140; WE 27; MR s. 15*.

[106] WE 29.

[107] OWMR 43, 139; WE 27, 48, 49.

[108] SC 33; OWMR 142.

[109] CE 98, 149; OWMR 105.

[110] OWMR 24; MR s. 16*.

[111] OWMR 105; WE 29, 52;

[112] OWMR 73, 306; CE 145; WE 28; RS 70.

[113] IEM 20b.

[114] OWMR 40, 216, 218; IEM 20b, 20f, 22.

[115] OWMR 148; CE 104, 154; MR s. 17*.

[116] SC 30; OWMR 56, 88.

[117] OWMR 218; CE 106, 155.

[118] CE 155.

[119] ID 6; MR s. 308*, 316*, 322*, 330*, 338*, 344*, 349*.

[120] CE 155; MR s. 302*.

[121] WE 31; OWMR 365; ID 5.

[122] MR s. 241, 329*.

[123] OWMR 222, 224; WE 46.

[124] CE 106; OWMR 222, 227, 230, 233; poza Polską obowiązują inne przepisy odnośnie gestu koncelebransów.

[125] MR s. 308*-309*, 316*-317* i inne.

[126] IEM 20d.

[127] OWMR 30; CE 106; ID 4; LI 4, 6e.

[128] OWMR 38; CE 116.

[129] WE 31; IEM 20e; w Mszałach obcojęzycznych można spotkać różne wersje odpowiedzi wiernych na jedno wezwanie kapłana.

[130] MR s. 309*-310*, 317*-318* i inne.

[131] CE 156; MR s. 307*-308*, 318*-319* i inne.

[132] Instrukcja liturgiczno-duszpasterska Episkopatu o pogrzebie i modlitwach za zmarłych z 5.05.1978, (w skrócie IEP) 16; Notitiae 12 (1976) 364-365; Bogusław Nadolski, Leksykon liturgii, Poznań 2006, s. 903; Kongregacja Nauki Wiary, Dekret o celebracji Mszy św. w Kościele Katolickim za innych zmarłych chrześcijan z 11.06.1976, w: http://www.doctrinafidei.va/documents/rc_con_cfaith_doc_19760611_aliis-christianis-defunctis_pl.html (26.09.2014).

[133] CE 158; ID 4; MR s. 311*, 319*, 327*, 333*, 342*, 347*, 352*.

[134] OWMR 81; IEM 20g.

[135] OWMR 152, 237; WE 32; CE 159.

[136] OWMR 42, 96; WE 33; CE 100, 101.

[137] OWMR 154; WE 33; CE 103.

[138] IEM 20h, 20i; OWMR 82, 83.

[139] OWMR 154; WE 33.

[140] WE 36.

[141] OWMR 84; WE 34; MR s. 375*.

[142] OWMR 243; CE 163.

[143] OWMR 24; SC 22; RS 59; MR s. 375*.

[144] OWMR 158, 242, 246, 248, 249.

[145] SC 55; OWMR 13, 85; WE 36; RS 89; ID 17.

[146] OWMR 321; WE 28.

[147] OWMR 42, 96; WE 47.

[148] OWMR 161; ID 11; MR s. 375*.

[149] OWMR 86, 160; WE 38; RS 90; ID 11; LI 6f.

[150] WE 37; RS 88; SC 55.

[151] OWMR 160; WE 40; RS 94, 104; ID 9; LI 6c, 6d.

[152] OWMR 163, 183, 192, 249, 270, 279; WE 41; CE 165; Anamnesis 71 (rok 19, nr 2 w 2013), s. 98; Kongregacja Nauki Wiary, Deklaracja o sposobach zachowania się wobec partykuł eucharystycznych z 2.05.1972 (w skrócie DPE).

[153] OWMR 278, 279, 280; ID 13, 15; LI 5; DPE.

[154] OWMR 86, 87, 198; IEM 20j; CE 163; MR s. 376*; Niekiedy między rubrykami mszału, a punktami OWMR zachodzi rozbieżność, np. przy opisie dozwolonego momentu na odczytanie antyfony po Komunii. Wynika ona z tego, że rubryki znajdujące się pomiędzy tekstami w korpusie mszału pochodzą z jego drugiego wydania, zaś ogólne wprowadzenie z wydanie trzeciego, dlatego należy postępować zgodnie z aktualniejszymi przepisami liturgicznymi.

[155] OWMR 160; RS 90, 91, 92; KPK 843 § 1, 915.

[156] OWMR 160, 161; WE 40.

[157] OWMR 45, 88, 164; WE 6, 42; IEM 20k; CE 166; ID 17; MR s. 376*.

[158] OWMR 45, 165; w przypadku „Modlitwy po Komunii” chwila ciszy po wezwaniu „Módlmy się” nie jest konieczna, jeśli zachowano chwilę ciszy po Komunii, a przed „Modlitwą po Komunii”; WE 6; CE 136, 167.

[159] WE 43; MR s. 377*.

[160] OWMR 13, 31, 90; CE 168; LI 3f.

[161] WEHM 15; WE 36.

[162] OWMR 90; WE 44; CE 169; MR s. 377*, 381*-398*.

[163] CE 108.

[164] OWMR 24; WE 45; RS 59; CE 170; MR s. 377*.

[165] OWMR 251, 90; CE 139.

[166] Wojciech Danielski, Struktura celebracji Mszy świętej i uczestnictwa wiernych, w: Mszał księgą życia chrześcijańskiego, red. Nadolski B., Poznań 1989, s. 421-433; artykuł tego samego autora, pod tym samym tytułem i identycznej treści ukazał się już w: Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie, LVIII, 1976, nr 1-2, s. 26-39; artykuł ten był wielokrotnie przedrukowywany także po śmierci autora w 1985 roku, np. w: Eucharystia, red. Kopeć J., Lublin 1997, s.77-89.

[167] RS 169.

[168] RS 33.

[169] SC 10.

[170] IEM 59.

[171] EE 52.

[172] RS 77; LI 9.