Sollemnia Coronatio Summi Pontificis. „Ordines” mszy koronacyjnych papieży Jana XXIII i Pawła VI

Niewątpliwie do czasów reformy liturgicznej realizowanej od drugiej połowy ubiegłego wieku w ramach postanowień Soboru Watykańskiego II [ref]Zob. A. Bugnini, The Reform of the Liturgy 1948–1975, Collegeville 1990, s. 805–817 (rozdział 52: Papal Chapel); P. Jounel, Au service de la liturgie papale, „Ephemeridies Liturgicae” 2005 nr 119, s. 115–124; tenże, Liturgie aux multiples visages. Mélanges, Città del Vaticano 1993 (rozdziały 19: Les célébrations liturgiques du Concile Vatican II et du synode diocésain i 21: Des funérailles de Paul VI à l’inauguration du ministère pastoral du pape Jean-Paul II); P. Marini, L’adaptation de la liturgie papale à la réforme liturgique du Concile Vatican II. Mémoire d’une expérience vécue dans les célébrations liturgiques avec les Souverains pontifes Jean-Paul II et Benoît XVI, https://www.unifr.ch/liturgie/assets/files/events/erzbischof_marini/Script.pdf (31.07.2018); tenże, Liturgia i piękno. Nobilis pulchritudo, Pelplin 2007; B. Krzych, Will the Pope Offer the ‘Tridentine Mass’?, „Caeremoniale Romanum Bulletin” 2012 nr 1 (3), s. 19–24.[/ref] najbardziej uroczyste liturgie sprawowane były w bijącym sercu chrześcijaństwa – w papieskim Rzymie. Wynikało to z bogactwa ceremoniału i prerogatyw liturgicznych przysługujących osobie najwyższego pasterza i stolicy biskupiej Wiecznego Miasta[ref]Nie sposób choćby po części omówić bogactwa, odrębności czy nawet wyjątkowości dawnej liturgii papieskiej. Doskonałym panoramicznym, w tym też bibliograficznym przewodnikiem jest dzieło B. Berthod, P. Blanchard, Trésors inconnus du Vatican. Cérémonial et liturgie, Paris 2001.[/ref]. Najbardziej uroczystymi celebrami kaplic papieskich były solenne msze odprawiane przez namiestnika Chrystusa, zwłaszcza z okazji takich wydarzeń jak kanonizacja czy własna koronacja. Solenna msza papieska była uroczystością – celebracją par excellence[ref] Zob. B. Krzych, Historia, źródła i ceremonie solennej Mszy papieskiej według usus antiquior, „Christianitas” 2013 nr 52, s. 178–212, gdzie szeroko omówione są ważniejsze kwestie historyczne i liturgiczne dotyczące solennej mszy papieskiej, w tym koronacji, a także objaśnione najważniejsze elementy, jak też podane możliwie szerokie odniesienia do literatury.[/ref].

Ostatnie dwie koronacje papieskie odbyły się odpowiednio w latach 1958 i 1963. Papieską tiarę otrzymali wtedy Jan XXIII i Paweł VI. Ich następcy ze względu na symboliczny akt zrzeczenia się i oddania tiary dokonany przez Pawła VI zrezygnowali z uroczystej koronacji [ref]Zob. noty na stronie Watykanu: Triregno, http://www.vatican.va/news_services/press/documentazione/documents/sp_ss_scv/insigne/triregno_it.html oraz Storia della Tiara, http://www.vatican.va/news_services/press/documentazione/documents/sp_ss_scv/insigne/triregno_storia_it.html (31.07.2018).[/ref]. Zamiast niej wprowadzono mszę inaugurującą pontyfikat [ref]Zob. libretti wydawane przez Stolicę Apostolską z okazji ostatnich czterech Mszy inaugurujących pontyfikat: Ufficio per le Cerimonie Pontificie, Messa celebrata dal Papa Giovanni Paolo I per l’Inizio del suo Ministero di Supremo Pastore, 1978; Ufficio per le Cerimonie Pontificie, Santa Messa celebrata dal Papa Giovanni Paolo II per l’Inizio del suo Ministero di Supremo Pastore, 1978; Ufficio delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice, Santa Messa, imposizione del Pallio e consega dell’Annelo del Pescatore per l’Inizio del Ministero Petrino del Vescovo di Roma Benedetto XVI, 2005; Ufficio delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice, Cappella Papale. Sollenità di San Giuseppe Sposo della Beata Vergine Maria. Imposizione del Pallio, consegna dell’Anello del Pescatore e Santa Messa per l’Inizio del Ministero Petrino del Vescovo di Roma Francesco, 2013.[/ref]. Mamy dziś łatwy dostęp do materiałów, które obrazują uroczystości koronacyjne Jana XXIII i Pawła VI [ref]Por. http://www.caeremonialeromanum.com/search/label/Coronation (31.07.2018).[/ref], nie można jednak na ich podstawie dokonać spójnej rekonstrukcji tych celebracji, a dostępne publikacje nie są wystarczającym źródłem wiedzy o ich przebiegu.

Niemniej z okazji obu koronacji ówczesna Kongregacja Ceremoniału przygotowała oficjalne libretti della celebrazione (ordines)[ref]Urząd Papieskich Celebracji Liturgicznych od kilkunastu lat konsekwentnie używa określenia Libretto della Celebrazione, niemniej biorąc pod uwagę ciągle żywą tradycję opracowywania i wydania tzw. Ordo Missae, za bardziej właściwe można uznać określenie ordines.[/ref] dla uczestników uroczystości. Stanowią one cenne źródło wiedzy o dawnej liturgii papieskiej w przededniu jej faktycznej likwidacji. Niestety do tej pory były praktycznie niedostępne dla szerszego grona badaczy i osób zainteresowanych. Niniejszy tekst stanowi krótki komentarz do publikacji tych tekstów za zgodą odpowiednich przedstawicieli Watykanu[ref]Publikacja obu ordines jest efektem krótkiego pobytu naukowego autora w Archiwum Urzędu Papieskich Celebracji Liturgicznych w 2012 r. Zgodę na ich upublicznienie wydał obecny Mistrz Ceremonii Papieskich mons. Guido Marini oraz Libreria Editrice Vaticana.[/ref].

1. Koronacja papieska – źródła do badań

Istnieją liczne opracowania dotyczące papieskich koronacji i różnych jej aspektów, m.in. historycznych czy liturgicznych. Dostępne są również odpowiednie księgi liturgiczne i ceremoniały[ref]Szerzej: B. Krzych, Wstępny zestaw literatury źródłowej do badań nad liturgią papieską, „Liturgia Sacra” 17 (2011) nr 2, s. 333–347.[/ref]. Za podstawowe w kontekście publikowanych ordines należy uznać kolejne wydania Caeremoniale Romanum opracowanego pierwotnie przez Agostina Piccolominiego, a po raz pierwszy opublikowanego przez Cristofora Marcella w roku 1515[ref]Zob. B. Krzych, History and Meaning of the Papal Ceremonial in the History of the Liturgy, „Caeremoniale Romanum Bulletin” 2011 nr 2, s. 3–16.[/ref]. Ceremoniał ten zawierał opis sakry (jeśli elekt nie posiadał święceń biskupich), solennej mszy świętej i koronacji papieża (l. I, tit. 2, sekcja XIV: De coronatione pape supra gradus ecclesie). Przewidziana była alternatywa koronacji poza Rzymem (l. I, tit. 4: Que mutantur si coronatio pontificis fiat extra urbem)[ref]M. Dykmans, L’oeuvre de Patrizi Piccolomini ou le cérémonial papal de la première renaissance, t. 2, Città del Vaticano 1980, s. 52–76, 91–92 (Studi e Testi, 294). Autor podaje interesującą uwagę w analizie podanego fragmentu ceremoniału: „Le couronnement suit la messe. Il se fera comme jadis en haut d’escalier de Saint-Pierre, sur l’estrade préparée, où le pape s’assied au trône. Quand la foule aura fini de sortir de la basilique, le prieur des diacres met sur la tête du pontife la tiare à triple couronne. Le peuple acclame: Kyrie eleison. Burckard est le premier à noter ici la formule d’une théologie nouvelle qui se lit en apparat” (s. 113*). Pojawia się w tym miejscu równie interesująca nota u dołu strony: „« Accipe » tiaram. Il remplace ainsi le Kyrie eleison, acclamation populaire traditionelle, que Patrizi avait maintenue et qu’on connaît au moins dès le XIIe siècle. Burckard lui-même la rapporte”.[/ref]. W późniejszych ceremoniałach aż do naszych czasów zawsze znajdowało się odpowiednie ordo coronationis Summi Pontificis (lub też ordo ad coronandum Summum Pontificem Romanum[ref]Zob. M. Andrieu, Le pontifical romain au moyen-âge, t. 3: Le pontifical de Guillaume Durand, Città del Vaticano 1940, s. 427–435. Informację tę podaję za: I. M. Hanssens, De laudibus carolinis, „Periodica de re Morali, Canonica, Liturgica” 31 (1942) nr 1, s. 31.[/ref])[ref]Dla wcześniejszych średniowiecznych ceremoniałów zob. S. Twyman, Papal Ceremonial at Rome in the Twelfth Century, London 2002; M. Dykmans, Le Cérémonial papal de la fin du Moyen Âge à la Renaissance, t. 1–4, Bruxelles–Rome 1977–1985. Inne ważne dzieło to J. Nabuco, F. Tamburini, Cérémonial Apostolique avant Innocent VIII. Texte du manuscrit Urbinate Latin 469 de la Bibliothèque Vaticane, Roma 1966.[/ref]. Po Soborze Watykańskim II wydano Ordo Rituum pro Ministerii Petrini initio Romae Episcopi[ref]Officium de Liturgicis Celebrationibus Summi Pontificis, Ordo Rituum pro Ministerii Petrini initio Romae Episcopi, E Civitate Vaticana 2005. Oprócz tego kilka lat wcześniej opracowano i wydano: Officium de Liturgicis Celebrationibus Summi Pontificis, Ordo Rituum Conclavis, E Civitate Vaticana 2000; Officium de Liturgicis Celebrationibus Summi Pontificis, Ordo Exsequiarum Romani Pontificis, E Civitate Vaticana 2000. Zob. też: J. Stefański, Liturgiczne obrzędy i zwyczaje inauguracji pontyfikatu Benedykta XVI, „Teologia Praktyczna” 2007 nr 8, s. 77–91; tenże, Publikacje Urzędu Papieskich Nabożeństw Liturgicznych wydane przez abpa P. Marini’ego, „Liturgia Sacra” 2007 nr 1, s. 225–229.[/ref] sankcjonujące wprowadzane od pontyfikatu Pawła VI zmiany.

Dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku zaczęły pojawiać się przeznaczone dla szerszego grona odbiorców publikacje opisujące i popularyzujące arkana papieskich liturgii, w tym ceremonii związanych z koronacją[ref]Wcześniej, tj. od XVI wieku, pojawiały się opracowania po łacinie zazwyczaj duchownych związanych ze Stolicą Apostolską. Za jedno z ważniejszych dzieł należy uznać: D. Giorgi, De liturgia Romani Pontificis in solemni celebratione Missarum, t. 1–3, Romae 1731–1744. Inne są podane w: B. Krzych, Wstępny zestaw…, dz. cyt., s. 338–339.[/ref]. Najpopularniejsze okazały się prace Włochów związanych z Rzymem i Watykanem: Francesca Cancellieriego (1751–1826) i Gaetana Moroniego (1802–1883). Wyznaczyli oni pewien „standard” pisania o sprawach kościelnych, nie tylko papieskich[ref]Dzisiaj ich dzieła zostałyby uznane za opracowania słabej jakości, nienaukowe ze względu na styl pisarski i metodologię badań. Niemniej gdyby nie ich zapał i lekkość pióra, wiele rzeczy, spraw, informacji i dokumentów pozostałoby zapomnianych. Jako ciekawostkę można dodać, że w jednym z pokojów Urzędu Papieskich Celebracji Liturgicznych (mały salon za sekretariatem) znajduje się mała biblioteczka wypełniona doskonale zachowanym kompletem słynnego Dizionario di erudizione storico-ecclesiastica, t. 1–103, Venezia 1840–1861.[/ref], zwłaszcza w tym, co dotyczyło opisu solennej mszy papieskiej i ogólnie tzw. Cappelle Pontificie[ref]F. Cancellieri, Descrizione de’ tre pontificali che si celebrano nella Basilica vaticana per le feste di Natale, Pasqua e di San Pietro, Roma 1788; G. Moroni, Le Cappelle pontificie, cardinalizie e prelatizie, Venezia 1841 (wyjątek z Dizionario). Prace Cancellieriego i Moroniego były niejednokrotnie powielane i tłumaczone na inne języki: F. Cancellieri, Description des Chapelles papales de Noël, de Paque et de S. Pierre dans la Basilique du Vatican, Rome 1818; C. Moroni, Histoire des Chapelles Papales, trad. A. Manavit, Paris 1846. Późniejsze publikacje były w zasadzie wariacjami – bo nie podawały żadnych istotnie nowych informacji – tych dwóch opracowań, np. P. J. Rinaldi-Bucci, Cæremoniale missæ quæ summo pontifice celebratur, Ratisbonae 1889; G. M. Menghini, Le Solenni Ceremonie della Messa Pontificale celebrata dal Sommo Pontefice, Roma 1904 (jest to w zasadzie tłumaczenie pracy Bucciego). Bardziej szczegółowe omówienie źródeł do badań nad solenną mszą papieską znajdują się w B. Krzych, Historia, źródła…, dz. cyt., s. 188–190. Należy wspomnieć również o licznych pismach Xaviera Barbiera de Montault (1830–1901), jednak krytycy wskazują, że jego styl był chaotyczny, ponadto dziś niektóre jego dzieła uznano by prawdopodobnie za plagiaty.[/ref]. Bardziej szczegółowe opisy papieskich koronacji znajdowały się w książkach poświęconych konkretnym następcom św. Piotra lub kwestii konklawe i wyboru nowego papieża[ref]Zob. np. P. de Froberville, Saint Pie X, Fayard 1954; C. Pichon, Le Pape. Le Conclave, l’élection et les cardinaux, Paris 1955 (opis koronacji ze zdjęciami na s. 72–82); L. Lector [J. Guthlin], Le Conclave. Origines – Histoire – Organisation. Législation ancienne et moderne, Paris 1894 (szczegółowy opis historyczno-liturgiczny koronacji oraz tiary wraz z rycinami na s. 663–701).[/ref]. Pojawiały się również obszerne noty w popularnych czasopismach i periodykach, jak też – w epoce współczesnej – reportaże radiowe i filmowe na całym świecie[ref]Np. o koronacji Leona XIII: The Coronation of Pope Leo XIII, „Catholic World” 27 (1878) nr 158, s.280–285 i Piusa XII: Polska Agencja Telegraficzna, Koronacja Papieża Piusa XII, [w:] Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej, http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/node/9969 (30.07.2018).[/ref]. Pewne najczęściej zwięzłe i ogólne informacje zawierały również podręczniki do liturgiki[ref]Np. M. Dybowski, Liturgika, Poznań–Warszawa–Lublin 1949; A. Jougan, Liturgika katolicka czyli wykład obrzędów Kościoła katolickiego, Lwów 1899.[/ref]. Dziś, dzięki postępującej digitalizacji materiałów archiwalnych, posiadamy dostęp do większości tego rodzaju oraz innych publikacji (np. rozpraw naukowych), które dawniej, z jednej strony, były drukowane w stosunkowo niewielkich nakładach, z drugiej zaś najczęściej były osiągalne jedynie w bibliotekach lub znajdowały się w prywatnych bibliotekach duchowieństwa lub ludzi bardziej zamożnych[ref]Niektóre ważniejsze dawne tytuły dotyczące liturgii papieskiej zostały zebrane na stronie: http://www.caeremonialeromanum.com/p/books-and-study.html (31.07.2018), zwłaszcza: Élection et couronnement du Souverain-Pontife, ou Notes sur l’organisation du Sacré-Collège, les principales dignités de l’Église romaine, l’Élection, les Funérailles et le Couronnement du Pape, ed. A. Sirou, J. Lecoffre, Paris 1846. Prezentacja i krótkie omówienie: „Bibliographie Catholique” 4 (1846), s. 25–26.[/ref].

W ostatnich kilkudziesięciu latach ukazało się wiele wartościowych prac, których autorzy podejmują temat papieskich koronacji[ref]Np. L. Orsini, Sacrarium Apostolicum. Sacra Suppellettile ed Insegne Pontificali della Sacrestia Papale, Torino 1998 (zwłaszcza s. 15–32).[/ref]. W kontekście współczesnych przemian za niewątpliwie najważniejsze należy uznać opracowania wydane staraniem Urzędu Papieskich Celebracji Liturgicznych, na czele ze zbiorem studiów zatytułowanym Inizio del Ministero Petrino del Vescovo di Roma Benedetto XVI[ref]Ufficio delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice, Inizio del Ministerio Petrino del Vescovo di Roma Benedetto XVI, Città del Vaticano 2006. Dla pozostałych tytułów zob. B. Krzych, Wtępny zestaw…, dz. cyt., s. 341–342 i J. Stefański, Publikacje…, dz. cyt.[/ref], w którym szczególną uwagę zwraca studium Silvano Magganiego pt. Dall’Ordo ad coronandum Summum Pontificem Romanum all’Ordo Rituum pro Ministerii Petrini initio Romae Episcopi[ref]S. M. Maggiani, Dall’Ordo ad coronandum Summum Pontificem Romanum all’Ordo Rituum pro Ministerii Petrini initio Romæ Episcopi, [w:] Ufficio delle Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice, Inizio…, dz. cyt., s. 151–155; zob. B. Schimmelpfennig, L’incoronazione papale nel tardo Medioevo, con uno sguardo all’«Inaugurazione» di Benedetto XVI, trad. M. Marrocchi, R. Paciocco, „Studi Storici” 2006 nr 4, s. 959–975.[/ref]. Autor porównuje ceremonie koronacji Jana XXIII i Pawła VI z rytami inauguracji pontyfikatu Jana Pawła I, Jana Pawła II i Benedykta XVI. Odwołuje się przy tym do dokumentów z archiwum Urzędu Papieskich Celebracji Liturgicznych, które w całości publikujemy w ramach niniejszego studium. Należy w końcu wspomnieć o monumentalnej pracy Ulricha Nersingera pt. Liturgien und Zeremonien am Päpstlichen Hof[ref]U. Nersinger, Liturgien und Zeremonien am Päpstlichen Hof, t. 1–2, Bonn 2010–2011.[/ref], która stanowi niezwykle rzetelne i staranne omówienie liturgii papieskiej włącznie z uwzględnieniem jej statusu i zmian wprowadzanych w drugiej połowie ubiegłego wieku[ref]Omówienia, prezentacje, fragmenty oraz pełna i niezwykle bogata bibliografia z pracy Nersingera znajdują się na stronie: http://www.caeremonialeromanum.com/search?q=ulrich+nersinger (01.08.2018).[/ref]. Papieskiej koronacji poświęcony jest cały rozdział trzeci[ref]U. Nersinger, Liturgien…, dz. cyt., t. 1, s. 235–272[/ref] – tam też znajdujemy m.in. szczegółowe omówienie koronacji Pawła VI i późniejszego porzucenia przez niego tiary, jak też współczesnych obrzędów inauguracyjnych na przykładzie pontyfikatu Benedykta XVI[ref]Zwracam również uwagę na rozprawę doktorską Krystiana Kletkiewicza pt. Ordo Rituum pro Ministerii Petrini Initio Romae Episcopi. La fedeltà a Traditio e Progressio verso il futuro. Studio analitico-sintetico, obronioną na Pontificio Ateneo Sant’Anselmo (promotor: Cassian Folsom) w roku akademickim 2014/2015, http://alcuinus.org/index.php?display=academic&action=show_item&id=82563& (01.08.2018).[/ref].

2. Ordines koronacji Jana XXIII i Pawła VI

Oddzielną, ale pod pewnymi względami najbardziej interesującą kategorię źródeł badawczych dla dawnej liturgii papieskiej stanowią druki ówczesnej Świętej Kongregacji Ceremoniału, jak też wewnętrzne noty, rozporządzenia, a nade wszystko dzienniki kolejnych mistrzów papieskich ceremonii[ref]Zob. B. Krzych, J. Królikowski, Archiwum Prefektury Ceremonii Papieskich i Diaria caeremoniarum – niezbadany skarbiec historii liturgii, Rzymu i papiestwa (wraz z transkrypcją i tłumaczeniem rękopisu kard. Enrico Dantego Ai miei carissimi Colleghi Cerimonieri Pontifici), w druku. Za przykład takiego źródła można podać grecko-łacińskie ordo opracowane i wydrukowane w formie mszału z okazji pierwszych w historii święceń biskupich w rycie bizantyńskim sprawowanych przez biskupa Rzymu (Archiwum Urzędu Papieskich Celebracji Liturgicznych, sygnatura sc0279, teczka 14 – tam też znajduje się francuskojęzyczne libretto z tej liturgii oraz kilkadziesiąt fotografii). Omówienie tej celebracji, wraz z reprodukcją mszału oraz niektórych fotografii: B. Krzych, Custodite Cæremonias Domini! Enrico Dante – Mistrz Ceremonii, Caeremoniale Romanum 2014, s. 77–144, http://enricodante.blogspot.com (31.07.2018).[/ref]. Dokumenty te stanowią źródło wielu szczegółowych i unikalnych informacji, którym ważkości nadaje fakt, że – w odróżnieniu od wymienianych wcześniej opracowań – są oficjalnymi lub półoficjalnymi publikacjami Kurii Rzymskiej[ref]Niektóre z podanych wyżej prac, mimo że ich autorami byli watykańscy oficjele, w tym papiescy ceremoniarze, były drukami do użytku wewnętrznego.[/ref].
Z punktu widzenia obranego tematu za niezwykle cenne należy uznać dwa ordines, które zostały przygotowane z okazji koronacji Jana XXIII i Pawła VI. Obydwa zostały wydane przez Imprimerie Polyglotte Vaticane, odpowiednio w latach 1958 i 1963. Tytuły są następujące: La cérémonie solennelle du Couronnement de Sa Saintété Jean XXIII à la Basilique de Saint Pierre le 4 novémbre 1958 oraz La cérémonie solennelle du Couronnement de Sa Saintété Paul VI le 30 juin 1963. Oba znajdują się[ref]Nakład obydwu ordines jest nieznany. Były one wręczane zaproszonym gościom. Jeden egzemplarz znajduje się np. w zbiorach Instituto Paolo VI – Centro Internazionale di Studi e Documentazione (sygnatura 5EI26). Instituto Luigi Sturzo umieścił online skan dwóch pierwszych stron ordo koronacji Jana XXIII (fotografia papieża i wewnętrzna strona tytułowa). Na jednym z zagranicznych portali aukcyjnych sprzedano w ubiegłym roku również ordo koronacyjne Jana XXIII, co ciekawe – z dwoma zaproszeniami od Federico Callori Di Vignale (papieski lokaj), z pozdrowieniami od kanclerza Papieskiej Akademii Nauk podpisanymi przez Pietro Salviucciego i z programem muzycznym opublikowanym przez Servizio Stampa L’Osservatore Romano. Zdjęcia są dostępne pod adresem: https://auction.catawiki.com/kavels/12530935-la-c-r-monie-solennelle-du-couronne-ment-de-sa-saintet-jean-xxiii-1958 (01.08.2018). Niemniej teksty tej publikacji, jak i ordo koronacji Pawła VI nie są nigdzie publicznie dostępne.[/ref] m.in. w Archiwum Urzędu Papieskich Celebracji Liturgicznych pod sygnaturami sc0267 (ordo koronacyjne Jana XXIII) i sc0286 (ordo koronacyjne Pawła VI). Zgodnie z praktyką i protokołem dyplomatycznym zostały opracowane w języku łacińskim (elementy liturgiczne) i francuskim (tłumaczenie tekstów liturgicznych i objaśnienia). Teksty te, mimo że dzieli je blisko 50 lat, są praktycznie identyczne. Niewielkie różnice wynikają z faktu, że koronacja Pawła VI odbywała się w całości na Placu św. Piotra przed bazyliką watykańską. Mają one istotne znaczenie, ponieważ są ostatnimi oficjalnymi drukami Stolicy Apostolskiej podającymi szczegółowy opis koronacyjnej solennej mszy papieskiej wraz z obszernymi komentarzami liturgicznymi, teologicznymi i pastoralno-duchowymi.

Dokumenty otwiera komentarz historyczno-liturgiczny na temat papieskiej koronacji, zaś na początku części pierwszej znajduje się omówienie solennej mszy papieskiej. Rozpoczyna je wyjaśnienie solenności papieskiej mszy, celebracji ad orientem (tron papieski w absydzie, papież zwrócony w stronę wejścia do bazyliki) oraz śpiewu tercji, w czasie której papież przywdziewa szaty liturgiczne do sprawowania Eucharystii. Po tym czytamy o własnych ornamentach i sprzętach liturgicznych papieża (falda, formale, tiara, sedia, succintorium, fanon i paliusz). Następuje lista osób i dygnitarzy biorących udział w pochodzie i uroczystym wejściu papieskiego pochodu (orszaku – cortège). Przed obrzędami mszy świętej znajduje się też opis śpiewu tercji i ceremonii związanych z bezpośrednim przygotowaniem papieża i jego asysty do sprawowania Najświętszej Ofiary. Druga część to opis obrzędów mszy koronacyjnej: modlitw u stopni ołtarza, modlitw koronacyjnych i nałożenia paliusza, introitu, kyrie, gloria, kolekty, litanii (tzw. laudes regiæ), lekcji, graduału, traktu, ewangelii (po łacinie i po grecku), credo, obrzędu pregustacji, ofiarowania, kanonu, pater, komunii świętej, ablucji, pokomunii, ite missa est, błogosławieństwa, ostatniej ewangelii i – na końcu – obrzędów koronacji.

W komentarzach do obrzędów i w przypisach znajdujemy informacje i objaśnienia dotyczące specyficznych elementów papieskiej liturgii. Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na charakterystykę takich elementów jak flabelli, adoratio papieża przez kardynałów, śpiew ewangelii po łacinie i grecku (zwłaszcza uwagi historyczne), obrus Incarnatus est, pregustacja przed ofiarowaniem, brak dzwonków przy konsekracji, ryt podniesienia Najświętszych Postaci, komunia papieża przy tronie, ofiara kanoników za dobrze zaśpiewaną mszę czy wreszcie samą koronacja. Zainteresowani ceremoniami solennej mszy papieskiej znajdują wiele szczegółowych uwag dotyczących spełnianych funkcji – co nie do końca jest oczywiste, z jednej strony – z uwagi na ciągłe przeobrażenia i zmiany w Kurii Rzymskiej od czasów oświecenia do współczesności, z drugiej zaś strony – ze względu na rozbieżności lub niedokładności autorów (Cancellieri, Moroni, Barbier de Montault i inni).

Podsumowując, oba ordo są wartościowymi dokumentami dla poznania jeszcze nie tak dawno praktykowanych, a dziś raczej zapomnianych i zapomnianych ceremonii koronacyjnych na ówczesnym dworze papieskim. Są to też ostatnie znane, a więc najbardziej aktualne opisy solennych mszy koronacyjnych[ref]Ostatnią solenną mszę papieską odprawił 18 października 1964 roku Paweł VI, dokonując kanonizacji 22 męczenników z Ugandy. W czasie solennej mszy kanonizacyjnej, podobnie jak przy konsekracjach biskupich dokonywanych przez papieża (ale nie w czasie mszy solennej), po pregustacji miała miejsce procesja z darami (świece, chleb, wino, ptatki). Szczegółowe omówienia: E. Ciccolini, Des oblations présentées au Souverain Pontife à l’occasion de la canonisation des bienheureux et de leur sens mystique, Rome 1862; Les Cérémonies de la Béatification et de la Canonisation, Librairie Catholique Internationale, Desclée et Lefebvre, Rome, bdw. Nowsze, ale krótkie przedstawienie: B. Berthod, P. Blanchard, Trésors inconnus…, dz. cyt., s. 113, 143.[/ref]. Mogą one stanowić źródło poznania obrzędów i zwyczajów liturgii papieskiej, jak również być punktem wyjścia do dalszych, pogłębionych badań, dotyczących np. ustalenia i opisania wszystkich funkcji spełnianych podczas solennej mszy koronacyjnej wraz z identyfikacją pełniących je osób lub naukowego studium papieskich szat liturgicznych.

3. Zasady wydania

W nawiasach kwadratowych [ ] podano numery stron ordo koronacji Jana XXIII (ponieważ jest to dokument pierwotny wobec ordo koronacji Pawła VI) i informacje o opuszczeniu fragmentów tekstu.

W nawiasach klamrowych { } ujęto te miejsca, które występują w ordo koronacji Jana XXIII, a których nie ma w ordo koronacji Pawła VI.

Gwiazdką * zaznaczono te miejsca, które w obydwu ordines się różnią, ale sobie odpowiadają. Dwoma gwiazdkami * * (jedna na początku, druga na końcu) oznaczono miejsca z ordo koronacji Jana XXIII i czterema gwiazdkami ** ** (dwie na początku, dwie na końcu) odpowiadające miejsca z ordo Pawła VI.

Opuszczono te fragmenty ordo, które należą do formularza mszy w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego i z łatwością można je znaleźć w mszale (w stosownych miejscach wpisano jedynie pierwsze słowa, a w nawiasie kwadratowym zaznaczono opuszczenie skrótem „etc.”).

Poprawiono bez zaznaczania błędy literowe. Wyrażenia z „desu(s)” pozostawiono w oryginalnych formach (z myślnikiem lub bez myślnika).

Zachowano akcentowanie słów łacińskich.

Zastosowano ciągłą numerację przypisów dolnych.

Abstrakt

Sollemnia Coronatio Summi Pontificis. „Ordines” mszy koronacyjnych papieży Jana XXIII i Pawła VI

Artykuł prezentuje stan badań nad papieskimi koronacjami i jest wprowadzeniem do wydania oficjalnych publikacji przygotowanych dla uczestników koronacji Jana XXIII (1958) i Pawła VI (1963) przez Kongregację Ceremoniału (łac. ordo, wł. libretto della celebrazione).

Słowa kluczowe: koronacja; papież; Jan XXIII; Paweł VI; ordo; tiara

Abstract

Sollemnia Coronatio Summi Pontificis. The “Ordines” of the Coronation Masses of Popes John XXIII and Paul VI

This article presents the state of research on papal coronations and is an introduction to the publishing of official publications prepared for participants in the coronations of Popes John XXIII (1958) and Paul VI (1963) by the Congregation of Ceremonies (Latin: ordo, Italian: libretto della celebrazione).

Keywords: coronation; pope; John XXIII; Paul VI; ordo; tiara

Bartłomiej Krzysztof Krzych

Uniwersytet Rzeszowski

cristoforos1990@gmail.com http://orcid.org/0000-0003-2525-9759

Źródło: Ruch Biblijny i Liturgiczny • Volume 72 • Number 1 • 2019 • 17–64