Participatio actuosa jako cel reformy liturgicznej

WPROWADZENIE

Wielkie dzieło swojej odnowy dusz pasterskiej Kościół rozpoczął od reformy liturgicznej. Po czterdziestu latach od ukazania się Sacrosanctum concilium,w roku z woli Jana Pawła II poświęconym Eucharystii, pragniemy zauważyć iż głównym celem reformy była także actuosa participatio,czyli czynny udział w Świętej liturgii. Odnośnie do tego wielkiego soborowego tematu, Kościół zastosował paradygmatyczny tryptyk liturgiczny, określony w trzech kluczowych słowach: poznać, zrozumieć i przeżyć. Eucharystia nam w tym pomaga, gdyż jawi się „jako źródło i szczyt całej ewangelizacji”. Dokładniej mówi o tym Presbyterorum Ordinis, chociażby w takich charakterystycznych wyrażeniach jak: „ofiarować Bogu siebie i rzeczy”, „uczestniczyć w Eucharystii”, „włączać się całkowicie w Ciało Chrystusa”, „przyjmować Eucharystię”, „śpiewać Panu”,„czynić dzięki” i inne. Dokument ten, wprowadza nas w ten sposób w bogatą tematykę uczestnictwa w liturgii świętej, a szczególnie w tematykę uczestnictwa we Mszy świętej i w liturgie sakramentów[ref]Podobny słownik uczestnictwa tworzy się przy studium hermeneutycznym tekstów, por. np. A. Durak, Treści uczestnictwa we Mszy Świętej w świetle formuł euchologicznych Mszału Rzymskiego dla diecezji polskich(Niedziele Wielkiego Postu i Paschy), Piła 1992, s.152–165[/ref]. Uczestnictwo w liturgii ma być autentyczne. Wierni uczestniczący w Misterium Chrystusa i Kościoła, powinni skutecznie i rzeczywiście włączać się w nie zarówno poprzez słowa, jak i gesty, muzykę i śpiew, odpowiedni czas i miejsce[ref]Por. Czynne uczestnictwo w Eucharystii ma swój głęboki wymiar teologiczny, jest zapowiedzią Paschy Chrystusa, por. G. Cavagnoli, Misterium della fede. La partecipazione attiva all’Eucaristia come „annuncio” dellaPasqua di Cristo, w: Actuosa participatio. Conoscere, comprendere e vivere la Liturgia. Studi in onore del Prof. D. Sartore csj, A. Montan, M. Sodi (a curadi), Citta’ del Vaticano 2002, s. 113–122.[/ref]. W realizacji tego zadania szczególną rolę spełniają także teksty liturgiczne i ryty.

Podkreśla to wyraźnie Konstytucja o liturgii świętej, gdy wskazuje na cel odnowy liturgicznej. Czytamy w niej, że:

„…to odnowienie ma polegać natakim układzie tekstów i obrzędów, aby one jaśniej wyrażały święte tajemnice,których są znakiem, i aby wierni chrześcijanie, o ile to możliwe, łatwo mogli zrozumieć i uczestniczyć w nich w sposób pełny, czynny i zbiorowy”[ref]KL 21.[/ref].

Nie można zauważyć nowościreformy liturgicznej Vaticanum II, co do actuosa participatio, bez sięgnięcia przynajmniej do rysu historycznego wcześniejszego pojęcia uczestnictwa, dlatego najpierw ukażemy historię „uczestnictwa” w liturgii od początku chrześcijaństwa aż do czasów papieża Piusa X. Następnie przejdziemy do okresu nowego rozumienia „uczestnictwa” w liturgii. Mamy tu na uwadze czas od papieża Piusa X aż do reformy Soboru Watykańskiego II. Na koniec spróbujemy ukazać participatio actuosa jako cel reformy liturgicznej.

1. RYS HISTORYCZNY „UCZESTNICTWA” DO CZASUPONTYFIKATU PIUSA X

Znawca historii liturgii, B. Neunheuser stwierdza, że z uważnej analizy danych historyczno-liturgiczno-duszpasterskich można wyprowadzić wniosek, iż w chrześcijaństwie każda epoka kulturowa czyniła wysiłki, by różne pokolenia wierzących, mogły uczestniczyć w rzeczywistościach liturgicznych[ref]Por. B. Neunheuser, Il movimento liturgico: panorama storico e lineamenti teologici, w:Introduzione storico-teologica alla Liturgia momento nella storia della salvezza (a cura di S.Marsili), Torino 1974, s. 11–30(=Anamnesis).[/ref]. Jednak z punktu widzenia teoretycznego, problem uczestnictwa nie był rozpatrywany tak dogłębnie, jak dzieje się to obecnie. „Sfera uczestnictwa” w liturgii zawsze była obecna w życiu Kościoła.

Świadczą o tym liczne studia podejmujące takie zagadnienia[ref]Por. F. Nakagaki, Partecipazione attiva dei fedeli secondo il Sacramento Veronese. Un importante aspetto dell’ecclesiologia in prospettiva liturgica, Roma 1969; A.M. Triacca, La „methexis”dans l’ancienne liturgie ambrosienne. Contribution des source euchologiques ambrosiennes a l’intelligence d’un problemeliturgiques actuel: la participation de l’assemblee, w: L’assemblee liturgique et lesdifferentes roles dans l’assemblee. Conferences Saint-Serge: XXIIIeSemaine d’etudes liturgiques (=bibliotheca EL: Subsidia, 9), pr. zbior. Roma 1977, s. 269–305; i inni.[/ref]. Niektóre z nich utwierdzają nas w przekonaniu, że dla określenia uczestnictwa w liturgii posługiwano się jedynie inną terminologią[ref]Por. B. Botte, Laparticipation active et le sacerdoce des fideles dans la tradition, w: Courset conferences des semaines liturgiques 11, pr. zbior., Louvain1934, s. 21–28.[/ref]. Również A.M. Triacca pisze, iż były czynione wysiłki zarówno indywidualnie (Giustiniani, Quirini), jak i wspólnotowo (Sobory: Lateraneński, Trydencki,Synod w Pistoi, Kongres w Ems), w celu zbadania problematyki adekwatnego uczestnictwa w liturgii[ref]Por. A.M. Triacca, La partecipazione liturgica. Spunti metodologici, w: Mysterion. Nellacelebrazione del Mistero di Cristo la vitadella Chiesa. Miscellanea liturgica in occasione dei 70 anni dell’Abate Salvatore Marsili, (=QRL Nuova n. 5), Torino 1981, s. 262–265. Zob.J.J. Flores, La partecipazione liturgica. Punto di partenza del movimento liturgico, w: Participatio actuosa…,s.229–245./ref]. Niemiecki teolog F. Kohlschein stwierdza także[ref]Por. F. Kohlschein, BewuBte, tatige und fruchtbringende Teilnahme, w: Lebt unser Gottes-dienst? Die bleibendeAufgabe der Liturgie reform, Freiburg 1988, s. 38.[/ref], że Kościół już od przeszło tysiąca lat modlił się w czcigodnej liturgii rzymskiej, a dziś w Modlitwie Eucharystycznej I, posługując się słowem: participatio. Chodzi tu o moment, kiedy kapłan pochyla się i ze złożonymi rękoma odmawia modlitwę:

Suplices te rogamus […] ut quotquot ex altaris participatione…[ref]Por. Missale Romanum ex Decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum, auctoritate Pauli PP VI promulgatum, Editio Typica Altera, Libreria Editrice Vaticana 1975, Prex Eucharistica I, s. 453 (=MRI).[/ref] (Pokornie Cię błagamy […], abyśmy przyjmując z tego ołtarza…).

F. Kohlschein podkreśla, że tęmodlitwę eucharystyczną trzeba wiedzieć w łączności 1 Kor 10, 16, w którymczytamy: „Czy kielich błogosławieństwa, który błogosławimy, nie jest udziałem(koinonia) we Krwi Chrystusa? Czy chleb, który łamiemy, nie jest udziałem(koinonia) w Ciele Chrystusa?”.Można przypuszczać, że św. Paweł, mówiąc o konkretnym udziale w Kielichu i w łamanym Chlebie, pragnie zwrócić uwagę na „pneumatyczne” stawanie się wspólnoty jednością i wspólnotą z wywyższonym Chrystusem. I chociaż nie jest tu wprost powiedziane, w ten sposób wspólnota „czynnie uczestniczy” w liturgii[ref]Por. F. Kohlschein, art.cyt., s. 38–39, wraz z przyp.1, gdzie Autor podaje, że wcześniejsze tłum. łacińskie, jeszcze przed Vulgatą, przekładało koinonia na comunicatio. Św. Hieronim, w 1 Kor 10,16, najprawdopodobniej z racji stylistycznych, koinonia i comunicatio używa zamiennie. Jak potwierdza A. Lupp, w: Der Begriff participatio im Sprachgebrauch der Romischen Liturgie, Munchen 1960, s. 84, w liturgii rzymskiej przyjął się termin participatio = partem habere: mieć udział, uczestnictwo; por. A. Jougan, Słownik kościelny łacińsko-polski, Poznań–Warszawa–Lublin 1958, s. 481, gdzie podane są także inne znaczenia tego słowa.[/ref]. Co więcej, niedawno zmarły 100-letni O. prof. B. Neunheuser twierdził, że actuosa participatio w liturgii jest najlepszym sposobem przeżywania chrześcijaństwa i pomaga czuć się Kościołem.Według Niego, przyczyniła się do uświadomienia tego wiernym odnowa monastyczna, która ogarnęła swą formacją liturgiczną najpierw kler, a poprzez kler także innych wiernych[ref]Por. B., Neunheuser, Anamnesis 1, s. 16–19. Zob. także interesujące stadium, M. Palombella, Actuosa participatio. Indagine circa la sua comprensione ecclesiale. Apporto alchiarimento dell’interazione tra lexcredendi, lex orani e lex vivendi nei secoli XVI–XVIII, Roma 2002, s. 85–139.[/ref].

2. ROZWÓJ POJĘCIA „UCZESTNICTWO” OD PONTYFIKATU PIUSA X DO SOBORU WATYKAŃSKIEGO II

Najkrócej mówiąc, chodzi o pojęcie wyrażenia participatio za pontyfikatów trzech papieży: Piusa X, Piusa XI i Piusa XII[ref]Problematykę czynnego uczestnictwa w liturgii, za czasów tych papieży aż do dnia dzisiejszego, od strony historycznej, por. S.Schmidt-Keiser, Aktive Teilnahme. Kriterium gottesdienstli-chen Handelns und Feierns. Zu den Elementen eines Schlusselbegriffes in Geschichte und Gegen-wart des 20 Jahrhundrts, t. I,Bern–Frankfurt am Main–New York 1985.[/ref].

A. Papież Pius

Ojciec Święty, Pius X, zaraz po wyborze na Stolicę Piotrową, swoim mottem: „Wszystko odnowić w Chrystusie”, zapowiedział pontyfikat głębokich przemian. W swoim Motu proprio Tra le Sollecitudini, z 22 listopada 1903 r.[ref]Pius X, Motu proprio Tra le Sollecitudini =AAS 36(1903/1904) 439–445; a także w: La Liturgia. Insegnamenti pontifici 8, Roma 1959, s. 191–205 (nn. 216–248).[/ref] Papież wyraża pragnienie, by wszędzie zapanował prawdziwie chrześcijański duch. Poleca, by zadbać przede wszystkim o świętość i godność Domu Bożego, w którym gromadzą się wierni, by z pierwszego i nie zastąpionego źródła mogli oni zaczerpnąć tego ducha, który wyraża się w czynnym uczestnictwie w świętych tajemnicach oraz w publicznej i uroczystej modlitwie Kościoła[ref]Tekst dosłowny brzmi: „Essendo infatti Nostrovi vissimo desiderio che il vero spirito cristiano rifiorisca per ogni modo e simantenga nei fedeli tutti, e necessario provvedere prima di ogni altra cosaalla santita e dignita del tempio, dove appunto i dedeli si radunano perattingere tale spirito dalla sua prima e indispensabile fonte, che e la partecipazione attiva ai sacrosancti misteri e alla preghiera prubblica esolenne della Chiesa”, w: La liturgia. Insegnamenti…, s. 195.[/ref]. Na określenie uczestnictwa Papież używa w języku włoskim słowa: partecipazione, które z braku odpowiednika, początkowo po łacinie, przetłumaczono na: comunicatio actuosa. W źródłach liturgicznych tego czasu, participatio łączyło się zazwyczaj z Komunią św. Papież Pius X, poszerza rozumienie tego słowa, dzięki czemu wyraża ono także uczestnictwo w Misterium i modlitwie Kościoła[ref]Por. J. Pascher, Das Wesen der tatigen Teilnahme, w: Miscellanealiturgica G. Lercaro, Rom 1966, s. 211–229.[/ref]. Cała reforma muzyki kościelnej, seria chorałów, różne dekrety i rozporządzenia Piusa X, jak np.: dotyczące nowego układu psalmów brewiarzowych, częstej Komunii św., czy Komunii św. dzieci, są niezaprzeczalnym świadectwem, że wraz z papieżem Piusem X, ruch liturgiczny wszedł w fazę całkowicie nową. Dzięki tej wyjątkowej pracy, popartej najwyższym autorytetem Kościoła, wzbogaciło się także rozumienie„uczestnictwa” w liturgii, zwłaszcza w odniesieniu do Mszy świętej[ref]Por. O. Rousseau, Storiadel movimento liturgico, Roma 1961, s. 232–261; Z lektury tej wynika również, że Pius X już wcześniej interesował się liturgią. W jego działalności liturgicznej widać było promieniującą siłę celebracji benedyktyńskiego opactwa w Solesme oraz wpływ formacyjny opata założyciela Prospera Guerangera.[/ref].

B. Papież Pius XI

W działalności liturgicznejpapieża Piusa XI, należy wymienić przede wszystkim wydane przez niego dwadokumenty, w których podjęty jest problem uczestnictwa – participatio. Mowa tu o Encyklice Miserentissimus Redemptor[ref]Pius XI, Litterae Encyclicae ad RR. PP. DD.Patriarchas, Primates, Archiepiscopos, Episcopos, aliosque licorum Ordinarios pacem et communionem cum Apostolica Sede habentes:de communi expiatione Sacratissimo Cordi Jesu debita. Miserentissimus Redemptor= AAS 20 (1928)165–178.[/ref] i Konstytucji Apostolskiej Divini Cultus[ref]Pius XI, Constitutio Apostolica de Liturgia deque Cantu Gregoriano et Musica Sacra cotidie magis provehendis. Divini Cultus = AAS 21 (1929) 33–41.[/ref]. W Divini Cultus z 22 grudnia 1928 r. Papież ponawia sprawę czynnego udziału w liturgii. Z uznaniem mówi o czynnym uczestnictwie wiernych w śpiewie gregoriańskim. Podkreśla głębokie wzruszenie i zachwyt wiernych z powodu pięknego śpiewu i muzyki w celebrowanych nabożeństwach. Udziela tam wskazań Kongregacji ds. Rytów, jak powinna ona współdziałać przy reformie tekstów liturgicznych. Jednak jak wiadomo, za tego pontyfikatu do praktycznych reform w liturgii nie doszło[ref]Por. E. Cattaneo, I lculto cristiano in Occidente. Note storiche, Roma 1978, s. 604–606.[/ref].

C. Papież Pius XI

Rządykolejnego papieża Piusa XII przypadły na trudny pod względem polityczno-społecznym okres. Jest to czas II wojny światowej, rozprzestrzenienie się w wielu krajach świata idei marksizmu oraz rozwój wrogiego Kościołowi komunizmu. Po zakończeniu wojny, kiedy reformatorski ruch liturgiczny zaczął zataczać coraz szersze kręgi, Papież wydaje znamienną Encyklikę Mediator Dei[ref]Pius XII, Litterae Encyclicae ad Venerabiles Fratres Patriarchas, Primates, Archiepiscopos, Episcopos, aliosque locorum Ordinariospacem et communionem cum Apostolica Sedehabentes: De Sacra Liturgia. Mediator Dei = AAS 39 (1947) 521–559 (=„Mediator Dei”). Por. niektóre współczesne komentarze do tej encykliki, np. w:Liturgia Domus Carissima. Studium liturgiczne dedykowane ks. Bogusławowi Nadolskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, A. Durak (red.), Warszawa 1998, autorstwa S. Czerwika, Medytacja nad encykliką Mediator Dei w 50 lat po jej ogłoszeniu (20 XI 1947), s. 324–351, oraz autorstwa S. Koperka, Aktualne postulaty encykliki „Mediator Dei”,s. 352–372.[/ref]. Świat chrześcijański odczytuje w niej zdecydowane poparcie reformy liturgicznej. Ojciec Święty, w słowach bardzo przemyślanych, przestrzega jednak przed przesadą i jednostronnością poświęcających się reformie. Z obszernej nauki Mediator Dei jasno wynika, że Misterium Kościoła łączy się zawsze z uczestnictwem w liturgii, którą wspólnota wierzących celebruje z woli Chrystusa. Najbardziej zaś łączy się z Eucharystią. Dlatego Papież wiele miejsca poświęca uczestnictwu we Mszy świętej, wymieniając różne rodzaje tego uczestnictwa. Poza kluczowym wyrażeniem: participatio actuosa fidelium, tłumaczy jak wspomnieliśmy, uczestnictwo w Ofierze, uczestnictwo w ofiarowaniu siebie samych, podając również propozycje,dzięki którym można jeszcze bardziej uczestnictwo w liturgii ożywić.

Papież pisze między innymi:

„Zatem […] wszyscy wierni winni mieć na uwadze, że uczestnictwo w Ofierze Mszy św. jest dla nich wielkim zobowiązaniem, ale i znakiem wielkiej godności, nie w duchu przymusu czy obojętności, który w roztargnieniu biegnie za innymi sprawami, lecz wewnętrzne jakby samoczynne, by połączyć się jak najściślej z Najwyższym Kapłanem…”[ref]Dosłowny tekst brzmi: „Expedit igitur… christifideles omnes animadvertant summo sibi officio esse sumaeque dignitati Eucharisticum participare Sacrificum; idque non quiescenti neglegentique animo et ad alia excurrenti atque vaganti, sed tam impense tamque actuose ut cum Summo Sacerdote arctissime coniugentur…”, „Mediator Dei”, AAS 39 (1947) 552.[/ref].

Czynne uczestnictwo w liturgii,według nauki Piusa XII, łączy się ściśle z duchem błagalnej modlitwy, z takimofiarowaniem samych siebie w jedności z Chrystusem, które uobecnia Ofiara w sakramentalnymrycie. Z treści encykliki, wynika, że w prowadzeniu wiernych do Ofiaryeucharystycznej, konkretną rolę spełnia Mszał. Chodzi bowiem o to, by wiernipotrafili modlić się razem z kapłanem, tymi samymi słowami i w tym samym duchu Kościoła[ref]Trudno tu omawiać każdy szczegół tak bogatego dokumentu. G.B. Montini, przemawiając we wrześniu 1958 r. w Weronie, a więc już z perspektywy czasu, określił te encyklikę jako największą zachętę dla apostolatu liturgicznego, wypowiedzianą przez tak wysoki autorytet, por. G.B. Montini, Discorso pronunciato a Veronanel settembre 1958 r., Pastorale liturgica, Roma 1963, s. 36.[/ref]. Papież chwali tych, którzy dokładają starań, by nadać celebrowanej liturgii również zewnątrz charakter sakralny. Jako konkretny wyraz tej formy uczestnictwa wymienia: odpowiedzi ludu na wezwania kapłana, śpiewanie odpowiednich pieśni do poszczególnych części Mszy świętej, podejmowanie śpiewów w czasie uroczystej sumy, i inne.

Wzywając do różnego rodzaju uczestnictwa, nie tylko tego podczas Mszy świętej, Papież wzywa wiernych do pogłębienia ich życia duchowego. Sięga aż do korzeni samego chrztu świętego, by ukazać jego związek z całym Misterium Kościoła, które nieustannie celebrujemy.Uświadamia wszystkim, że pełne wewnętrzne zjednoczenie z Bogiem, jest ważniejsze od wielu zewnętrznych form, które z racji natury ludzkiej i widzialnej struktury wspólnoty Kościoła są także ważne i konieczne, ale wymagają bardziej odpowiedniego przyjęcia ze strony wiernych.Ważne dla uczestnictwa w liturgii jest ustosunkowanie się Mediator Dei do języka w liturgii. Chociaż Papież podkreśla wartość łaciny jako znaku jedności, to przyznaje, że język narodowy może być bardzo użyteczny przy celebracji sakramentów i sakramentaliów. Ojciec Święty, jak wynika z encykliki, zdaje sobie sprawę z tego, że stopień uczestnictwa wiernych w liturgii, zależny jest także od świadomości liturgicznej kleru. Dlatego ostatnia część tego dokumentu poświęcona jest zagadnieniu formacji w tym zakresie[ref]Zatrzymaliśmy się tu na tych elementach, które ubogacają interesującą nas problematykę uczestnictwa w liturgii.[/ref].

Oprócz szerzej omówionej Encykliki Mediator Dei, nie można nie zauważyć także encykliki Piusa XII Mistici Corporis[ref]Pius XII, Litterae Encyclicae ad Venerabiles Fratres Partiarchas, Primates, Archiepiscopos, Episcopos Aliosque locorum Ordinario spacem et comunionem cum Apostolica Sede habentes: De Mystico Jesu Christi Corpore deque Nostra in Eo cum Christo coniunctione. Mystici Corporis = AAS 35 (1943) 193–248 (= „Mystyci Corporis).[/ref], tak ważnej do rozumienia uczestnictwa w celebrowanej Tajemnicy Chrystusa i Kościoła. Trzeba tu także podkreślić promulgację, oczekiwanego już za pontyfikatu Piusa XI, nowego porządku sprawowania liturgii w Wielkim Tygodniu, co niewątpliwie przyczynia się do lepszego uczestnictwa w liturgii.Temu na pewno sprzyja również ogłoszenie nowego tłumaczenia psalmów[ref]Por. B. Nadolski, Liturgika. Liturgika fundamentalna, t. I, Poznań 1989, s. 59–60, gdzie Autor mówi także o innych dokumentach wydanych za Piusa XII.[/ref].

Z uwagi na temat „uczestnictwa”,chcemy zatrzymać się chwilę nad jeszcze jednym ważnym dla nas dokumentem. Jestto Instrukcja Kongregacji Rytów De musica Sacra z 3 września 1958 r.[ref]Sacra Congregatio Rituum, Instructio „De musica sacra et Sacra Liturgia ad Mentem Litterarum Encyclicarum Pii Papae XII Musicae sacre Discipline et Mediator Dei = AAS 50 (1958) 630– 663 (=Instructio).[/ref]. Interesuje nas szczególnie rozdział III tej Instrukcji, a ściślej „niektóre podstawowe zasady odnośnie do uczestnictwa wiernych” we Mszy świętej[ref]Chodzi o art. 22–39.[/ref]. Instrukcja rozróżnia udział we Mszy świętej Wewnętrzny i zewnętrzny, a jego najdoskonalszą formę widzi w uczestnictwie sakramentalnym. Udział wewnętrzny prowadzi do ścisłej jedności z Chrystusem Najwyższym Kapłanem, z którym i przez którego wierni składają Ofiarę, a wraz z Nim samych siebie. Do tego uczestnictwa dołącza się uczestnictwo zewnętrzne, które wyraża się w różnych postawach ciała i rytualnych gestach, a szczególnie w odpowiedziach wiernych na wezwania kapłana, w modlitwach i śpiewie. Instrukcja przewiduje inny rodzaj uczestnictwa we Mszy świętej uroczystej, śpiewanej, a inny we Mszy świętej recytowanej. W obu rodzajach Mszy świętej, przewiduje trzy stopniowy rodzaj uczestnictwa, a w grupach specjalnych nawet czterostopniowy[ref]Por. tamże, art. 31.[/ref]. Nawiązując do tradycji Grzegorza Wielkiego, jak i przejściowej praktyki Kościoła Wschodniego, Instrukcja pozwala wiernym przed przygotowaniem do Komunii, recytować lub śpiewać wspólnie z kapłanem Ojcze nasz. Przepisy szczegółowe Instrukcji, określają także czas liturgicznego milczenia[ref]Por. tamże, art. 27.[/ref].

3. POZNAĆ, ZROZUMIEĆ I ŻYĆ LITURGIĄ

Kiedy 25 stycznia 1959 r. Papież Jan XXIII ogłosił Sobór Ekumeniczny Watykański II, wiadomo było, że participatio actuosa, będzie jednym z bardzo ważnych tematów soborowych[ref]Potwierdzają to teksty poprzedzające bezpośrednie przygotowanie reformy, dyskusję, i powstanie Sacrosanctum Concilium, por. A. Bugnini, La riforma liturgica (1948–1975), Roma; Na temat samej Konstytucji,np. H. Schmidt, La constituzione sulla Sacra Liturgia. Testo-Genesi-Commento. Documentazione, Roma 1966; Costitutio de Sacra Liturgia cumcommentario, Roma1964; A.Donghi, Sacrosanctum Concilium. Costituzione Conciliare sulla Sacra Liturgia. Introdu-zione e commento, Casale Monferrato 1986; Sobór Watykański II, Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium, Wrocław 1986, z wprowadzeniem do Konstytucji, autorstwa ks. S. Czerwika, s. 7–37; i inne.[/ref]. Uczestnictwo w liturgii bowiem odsyła wierzących do całego, bogatego kontekstu liturgicznego oraz długiej drogi dochodzenia w Kościele do tego, czym rzeczywistość participatio jest.

Jak podaje X. Ochoa[ref]Por. X. Ochoa, Indexverborum cum documentis Concilii Vaticani secundi, Roma 1967, s. 358–359.[/ref], Sobór Watykański II, mówiąc o uczestnictwie, używa zasadniczo trzech terminów: participo (uczestniczę), participatio (uczestnictwo) oraz wyrażenia participans (uczestnicząc)[ref]W dokumentach Soboru Watykańskiego II, Słowo participo użyto 60 razy, z tego w KL 9 razy;słowo „uczestnictwo użyto 32 razy, z tego w KL 15 razy; oraz słowo„uczestnicząc” 32 razy, z tego zaledwie 4 razy w KL.[/ref]. Ojcowie Soborowi, zapraszają więc wszystkich wiernych do uczestnictwa w świętej liturgii[ref]Por. KL 19; 27; 50; 55; 79.[/ref], ukazując różne sposoby tego uczestnictwa. Jednocześnie przed uczestniczącymi w liturgii, których nazywają wspólnotą wierzących[ref]Por. KL 121.[/ref] czy Ludem Bożym[ref]Por. KL 41.[/ref], odsłaniają zasadniczy cel reformy liturgicznej, jakim jest participatio actuosa. Czytamy bowiem w Sacrosanctum concilium:

„Matka Kościół bardzo pragnie,aby wszystkich wiernych prowadzić do pełnego, świadomego i czynnego udziału w obrzędach liturgicznych, którego się domaga sama natura liturgii. Na mocy chrztu lud chrześcijański, rodzaj wybrany, królewskie kapłaństwo, naród święty,lud nabyty (1 P 2, 9; por. 2, 4–5) jest uprawniony i zobowiązany do takiego udziału”36.To jest prawdziwa participatio actuosa, dojrzewający owoc reformy liturgicznej, nie zawsze łatwo rozpoznawany i rozumiany. Wiele razy bowiem, uczestnicząc w liturgii Kościoła[ref]Wprost mówi się o tym w różnych dokumentach soborowych, por. KL 12; DB 30; DA 4; KK 51; i inne.[/ref], nie zawsze zdajemy sobie sprawę z wielorakiego uczestnictwa liturgicznego, o którym mówi Vaticanum II. Uczestniczymy przecież w szeroko pojętym życiu liturgicznym[ref]Por. DA 10, gdzie mówi się o wspólnotach kościelnych i ich czynnym udziale w życiu i działalności Kościoła; tamże nr 8, nawiązujący do początków dziejów Kościoła, który łączył „agapę” z Wieczerzą Eucharystyczną, na znak czynnej miłości praktykowanej na wzór Chrystusa.[/ref], w sprawowaniu Świętej Eucharystii[ref]Por. KL 106; DK 5.[/ref], w różnych celebracjach liturgicznych[ref]Por. KL 14.[/ref], w Ciele i Krwi Chrystusa Pana[ref]Por. KK 7; 26.[/ref], w sakramentach świętych[ref]Por. DKW 26.[/ref], w całej Ofierze Mszy świętej[ref]Por. KL 56.[/ref], w Misterium Chrystusa i Kościoła[ref]Por. DM 5.[/ref]. Jest tu participatio actuosa, czynne uczestnictwo[ref]Por. KL 12; 14; 26; 41; 48; 124; DKW 4; DA 4.[/ref], całościowe czyli pełne[ref]Por. KL 14; 41.[/ref] i wspólnotowe[ref]Por. KL 21, 27.[/ref], uczestnictwo świadome i pobożne[ref]Por. KL 48, 50.[/ref], tym bardziej że dostosowane do wieku, do stanu, do rodzaju życia wiernych, stopnia kultury, uczestnictwo wewnętrzne i zewnętrzne[ref]Por. KL 14, 30.[/ref].

ZAKOŃCZENIE

Participatio actuosa jest praktycznie kluczem do rozumienia całej reformy liturgicznej Soboru Watykańskiego II. Przeszła ona już długą drogę ewolucji i z pewnością jej znaczący dla wspólnoty Kościoła rozwój, nie został jeszcze zakończony. Dotychczasowy trud poszukiwania, rozważania i przeżywania nowości na tym polu, należy odnotować w ogólności jako pozytywny i owocny. Dzięki dynamizmowi liturgicznej participatio actuosa, osadzonej w kontekście uproszczonego schematu: Misterium-Actio-Vita, czynne uczestnictwo odsłania Ludowi Bożemu motoryczną siłę lex vivendi i przykład zdrowej pobożności jako lex orandi, w służbie prawdziwego lex credendi. Czerpią one z nieustannego dialogu Boga z człowiekiem i z tej siły, jaką niesie udział w Ciele i Krwi Chrystusa dla radosnego zmartwychwstania. Dlatego uczestniczyć w liturgii Kościoła, to także uczestniczyć w całej przemianie człowieka, w całej drodze uświęcania przez liturgię, z której wyłania się jako przykład dla świata, prawdziwy człowiek wiary, nadziei i miłości. Człowiek chrześcijańskiej radości. Człowiek paschalny i eschatologiczny.

PARTICIPATIO ACTUOSA COME FINE DELLA REFORMA LITURGICA

Sommario

Il Prof. A. Durak SDB, docente di liturgia all’Universita’ „Cardinale Stefano Wyszyński” a Varsavia e i altri centri teologici, guida di cattedra di ermeneutica liturgica, dedica il suo studio, alla participatio actuosa, ancora nella cornice della celebrazione del 40 anni di Sacrosanctum Concilium.L’autore prima ricorda la storia dell’ evoluzione del concetto di participatione. Sisofferma sui piu’ significativi documenti dei Pontefici, editi prima del Vaticano II. Servendosi della recente letteratura liturgica sulla participatio actuosa, fa vedere l’importanza del magistero su questo vasto problema della autentica vita cristiana. Nella terza parte dello studio, Don A. Durak mostra la participatio actuosa come il principale fine della riforma liturgica del Vaticano II. Il Professore invita i credenti affinche’, attraverso la partecipazione actuosa, lasciano fiorire la vita liturgica della Chiesa.

Nota oAutorze: ks. prof. dr hab. ADAM DURAK SDB–absolwent PapieskiegoInstytutu Liturgicznego św. Anzelma w Rzymie, kierownik Katedry Hermeneutyki Liturgii na Wydziale Teologicznym UKSW w Warszawie, konsultor Komisji ds.Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów Episkopatu Polski, ponadto wykładowca liturgiki w WSD Towarzystwa Salezjańskiego w Lądzie n. Wartą i Łodzi oraz WSD Ojców Franciszkanów w Łagiewnikach k. Łodzi. W badaniach naukowych podejmuje zagadnienia z zakresu hermeneutyki liturgicznej, sakramentów inicjacji oraz popularyzacji liturgii.

Słowa kluczowe: Sacrosanctum concilium, uczestnictwo w liturgii, liturgia katolicka.

ks. Adam Durak

Źródło: cejsh.icm.edu.pl