Ważne i godziwe przyjmowanie sakramentów świętych

Przedstawiając warunki ważności i godziwości sakramentów świętych należy wyjść od samego pojęcia sakramentu. Sakramenty święte są to „akty kultu liturgicznego, które zgodnie z tradycją Kościoła zostały ustanowione przez Chrystusa”1. Sprawowanie sakramentów ma na celu dobro duchowe wiernych w odniesieniu do życia osobistego, jak i społecznego2. Do sakramentów świętych zaliczamy: chrzest, bierzmowanie, Eucharystię, pokutę, namaszczenie chorych, święcenia i małżeństwo. Sakramenty święte są te same dla całego Kościoła katolickiego, a określanie wymogów do ich ważnego i godziwego udzielania leży w rękach najwyższej władzy kościelnej3.

Sakrament chrztu św.

Sakrament chrztu stanowi bramę do pozostałych sakramentów, ponieważ nikt nie może być dopuszczony do innych sakramentów w sytuacji, gdy nie przyjął chrztu4. Należy podkreślić, że sakrament chrztu jest jednym z trzech sakramentów, który może zostać przyjęty tylko raz w życiu. W momencie chrztu stajemy się dziećmi Bożymi i tym samym zostajemy włączeni do Kościoła katolickiego5. Sakrament chrztu może ważnie przyjąć tylko człowiek nieochrzczony (dziecko lub osoba dorosła)6. Kodeks Prawa Kanonicznego stanowi, że: „Przepisy zawarte w kanonach o chrzcie dorosłych stosuje się do wszystkich, którzy po wyjściu z dzieciństwa osiągnęli używanie rozumu”7. Według Kodeksu dzieckiem jest każda osoba, która nie ukończyła 7 roku życia8. Osoby mające powyżej 7 lat, które nie posiadają wystarczającego używania rozumu są prawnie zrównane z dziećmi9.

Wśród warunków do godziwości przy chrzcie dzieci wylicza się: zgodę rodziców (lub przynajmniej jednego z nich) lub opiekunów prawnych; uzasadnioną nadzieję, że dziecko będzie wychowane po katolicku (gdy brak takiej nadziei, to chrzest należy odłożyć)10. Gdy chrzest dotyczy osoby dorosłej powinna ona być przygotowana poprzez przejście poszczególnych stopni wtajemniczenia sakramentalnego (katechumenat). Osoba dorosła musi wykazać wolę przyjęcia chrztu oraz być odpowiednio pouczona o prawdach wiary i obowiązkach chrześcijanina, jak również o konieczności żalu za grzechy11. W przypadku zagrożenia życia osoby dorosłej wystarczy znajomość głównych prawd wiary, intencja przyjęcia chrztu oraz obietnica zachowywania nakazów religii chrześcijańskiej12. Dorosły przyjmujący chrzest powinien być zaraz bierzmowany i uczestniczyć w Eucharystii, przyjmując także Komunię świętą13.

Jak stanowi kan. 850 Kodeksu Prawa Kanonicznego „Chrztu udziela się z zachowaniem obrzędu przypisanego w zatwierdzonych księgach liturgicznych, poza przypadkami naglącej konieczności, kiedy należy zastosować tylko to, co jest wymagane do ważności sakramentu”. Kapłan podczas udzielania sakramentu chrztu świętego wypowiada następujące słowa: „N.N. ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego”14. Chrzest odbywa się przez zanurzenie albo polanie wodą15 (forma częstsza w Polsce), która to powinna być poświęcona zgodnie z przepisami ksiąg liturgicznych16. Należy zwrócić uwagę na to, że w niebezpieczeństwie śmierci wystarczy zwykła woda17.

Co do zasady miejscem chrztu powinien być kościół bądź kaplica18. Osoba dorosła powinna przyjąć chrzest we własnym kościele parafialnym, natomiast dziecko w kościele parafialnym swoich rodziców19. Do przyczyn, które usprawiedliwić mogą wyjątki od tej reguły zaliczyć można nagłą konieczność udzielenia chrztu lub dużą odległość od właściwego kościoła parafialnego20.

Zwyczajnym szafarzem chrztu (udzielającym sakramentu) jest biskup21, prezbiter i diakon22. Kiedy szafarz zwyczajny napotka przeszkodę w udzieleniu chrztu bądź jest nieobecny chrztu godziwie może udzielić katechista albo inna osoba do tego wyznaczona przez biskupa diecezjalnego, a jeżeli zaistnieje sytuacja wyjątkowa chrztu może udzielić każda osoba mająca właściwą intencję (czyli chce czynić to, co czyni Kościół)23. Dlatego też istotne jest przypominanie warunków niezbędnych do ważnego i godziwego udzielania i przyjmowania chrztu świętego. Rodzice i chrzestni po-winni być należycie pouczeni przez proboszcza o znaczeniu tego sakramentu i o związanych z nim obowiązkach24. Obowiązkiem rodziców jest to, aby ich dziecko zostało ochrzczone w pierwszych tygodniach życia25 i aby przynajmniej drugie imię dziecka wybrane przez rodziców było imieniem chrześcijańskim26.

Bierzmowanie

Sakrament bierzmowania – podobnie jak sakrament chrztu – jest sakramentem, który można przyjąć tylko raz w życiu27. Sakrament ten pozwala ochrzczonym na dalszy rozwój na drodze wtajemniczenia. Bierzmowani zostają ubogaceni darami Ducha Świętego i w ten sposób bardziej łączą się z Kościołem. Ich zadaniem jest szerzenie i bronienie przy pomocy słów i czynów28.

Ważnie sakrament bierzmowania przyjmuje osoba ochrzczona, która nie przyjęła jeszcze tego sakramentu29. Kodeks Prawa Kanonicznego wśród warunków do godziwego przyjęcia bierzmowania wymienia: posiadanie używania rozumu, bycie w stanie łaski uświęcającej, przygotowanie do odnowienia przyrzeczeń chrzcielnych (katecheza, dni skupienia, pielgrzymki)30. Warunki te nie są wymagane w niebezpieczeństwie śmierci31. Jeżeli chodzi o wiek bierzmowanego to sakrament ten wierni powinni przyjmować w pobliżu wieku rozeznania (od 7 roku życia), chyba że Konferencja Episkopatu określiła inny wiek, albo istnieje niebezpieczeństwo śmierci, lub zdaniem szafarza co innego doradza poważna przyczyna. Instrukcja duszpasterska Konferencji Episkopatu Polski dotycząca sakramentu bierzmowania z 1975 r. stanowi, że „sakramentu bierzmowania należy udzielać młodzieży w wieku 14/15 lat”32.

Sakrament ten udzielany jest przez namaszczenie krzyżmem na czole, którego dokonuje się przez nałożenie ręki33. Szafarzem tego sakramentu jest biskup lub prezbiter, który posiada odpowiednie do tego uprawnienie na podstawie kanonicznego prawa powszechnego bądź specjalnego upoważnienia34. Słowa które wypowiada szafarz brzmią: „Przyjmij znamię daru Ducha Świętego”35. Według odpowiedzi Papieskiej Komisji ds. Interpretacji Tekstów istotne dla ważności obrzędem jest namaszczenie krzyżmem czoła36. Bierzmowania należy udzielać w kościele podczas Mszy św.37 Zarówno rodzice, duszpasterze, wierni, jak i sami kandydaci do bierzmowania winni troszczyć się, aby zostali odpowiednio przy-gotowani do przyjęcia sakramentu dojrzałości chrześcijańskiej38. Podczas przyjęcia bierzmowania powinien być obecny świadek, który ma dbać o to, aby osoba przystępująca do sakramentu w sposób godny wypełniała obowiązki chrześcijańskie39.

Sakrament Najświętszej Eucharystii

Ofiara Eucharystyczna symbolizuje śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa40. Zgodnie z kan. 912 Kodeksu Prawa Kanonicznego każdy wierny (osoba ochrzczona), o ile prawo tego mu nie zabrania, powinien być dopuszczony do Sakramentu Najświętszej Eucharystii. Do osób, których nie należy dopuszczać do Komunii świętej należą: ekskomunikowani lub podlegający interdyktowi, po wymierzeniu lub deklaracji kary; osoby trwające z uporem w jawnym grzechu ciężkim41 oraz osoby, które mają świadomość grzechu ciężkiego42. Dziecko może przyjąć Komunię św., gdy posiada wystarczające rozeznanie i jest odpowiednio przygotowane, aby z wiarą i pobożnością przyjąć Ciało Chrystusa43. Jeżeli dziecko znajduje się w sytuacji zagrożenia życia, wówczas wystarczające jest, aby było ono w stanie odróżnić Ciało Chrystusa od zwykłego chleba i mogło z szacunkiem przyjąć Komunię świętą44.

Eucharystia sprawowana jest z chleba i wina, do którego należy dodać trochę wody. Chleb winien być czysto pszenny i świeżo upieczony, aby nie było żadnego niebezpieczeństwa zepsucia, zaś wino powinno być naturalne z owocu winnego i nie zepsute45. Każdy wierny powinien w godny sposób odnosić się do sakramentu Najświętszej Eucharystii. Przed przyjęcie Komunii św. należy zachować post eucharystyczny, czyli godzinę przed jej przyjęciem nie należy spożywać pokarmów ani przyjmować napojów (wyjątek stanowi woda i lekarstwa)46.

Sprawowanie Eucharystii należy do Kościoła i samego Chrystusa, w której to Pan za pomocą posługi duszpasterskiej daje nam Siebie pod postacią chleba i wina. Osoba, którą może sprawować Mszę św. jest tylko kapłan ważnie wy-święcony47. Wierny, który przyjął już sakrament I Komunii św. powinien go przyjmować przynajmniej raz w roku w okresie wielkanocnym48. W razie nagłego niebezpieczeństwa każdy wierny może zostać umocniony przez przyjęcie Najświętszego Sakramentu49, ale nikt nie ma prawa przechowywać Najświętszej Eucharystii u siebie w domu.

Sakrament pokuty

Wyznanie grzechów w sakramencie spowiedzi św. prowadzi nas do pojednania z Bogiem. W prawie kanonicznym przewidziane są dwie formy sprawowanie spowiedzi: 1) w sytuacji zwyczajnej – indywidualna spowiedź oraz rozgrzeszenie udzielone przez szafarza50, 2) w sytuacji nadzwyczajnej – absolucja (rozgrzeszenie) wielu równocześnie penitentów bez uprzedniej indywidualnej spowiedzi51.

Miejscem właściwym do spowiedzi jest kościół lub kaplica (dokładniej konfesjonał)52, natomiast szafarzem sakramentu pokuty jest kapłan, który to oprócz święceń kapłańskich posiada właściwe do tego uprawnienie53. Gdy wierny znajduje się w niebezpieczeństwie śmierci wówczas nawet kapłan, który nie posiada upoważnienia do spowiadania może udzielić rozgrzeszenia54. Podczas sakramentu pokuty kapłan powinien mieć na uwadze iż sprawuje on podwójną rolę: z jednej strony jest sędzią grzechu, a z drugiej ma koić dusze. W związku z tym, że tajemnica spowiedzi jest nienaruszalna to też kapłan pod żadnym pozorem nie może ujawniać tego, co usłyszał podczas sakramentu pokuty55. Aby spowiedź była ważna penitent56, czyli wierny po osiągnięciu wieku rozeznania, powinien porzucić swoje grzechy, podjąć postanowienie poprawy i zwrócić się ku Bogu. Penitent jest zobowiązany przynajmniej raz w roku wyznać wiernie (co do liczby i rodzaju) wszystkie swoje grzechy ciężkie popełnione po chrzcie, a jeszcze nie odpuszczone57.

Namaszczenie chorych

Sakrament namaszczenia chorych ma na celu powierzenie cierpiącemu Chrystusowi tych wiernych, którzy ciężko chorują58. Sakramentu tego udziela się przez namaszczenie olejami i wypowiedzenie słów przypisanych w księgach liturgicznych59. Olej używany do namaszczenia chorych jest pobłogosławiony przez biskupów (lub osoby z nim zrównane) w Wielki Czwartek podczas Mszy porannej. Duszpasterze oraz bliscy z otoczenia chorego powinni dbać, aby chory uzyskał ten sakrament w odpowiednim dla niego czasie60. Żeby można było mówić o ważnym namaszczeniu chorych to sakrament ten powinien być udzielony przez kapłana61. Dlatego też każdy kapłan powinien nosić ze sobą olej w razie nagłej potrzeby. Kto jest uprawniony do przyjęcia sakramentu namaszczenia chorych? Uprawnionym jest wierny, który jest w stanie rozumnym, ale z powodu np. choroby, starości znajduje się w stanie niebezpieczeństwa śmierci62. W razie wątpliwości co do rozumu chorego bądź do tego czy w ogóle żyje należy udzielić tego sakramentu. Sakrament ten może zostać powtórzony w przypadku kiedy chory wyzdrowieje i zachoruje ponownie bądź też w przypadku pogorszenia zdrowia podczas trwania tej samej choroby63.

Sakrament święceń

Przez sakrament święceń niektórzy spośród wiernych zostali ustanowieni świętymi szafarzami i służą Ludowi Bożemu64. Święceniami są: biskupstwo, prezbiterat i diakonat65. Udziela się ich przez nałożenie rąk i modlitwę konsekracyjną66. Święcenia powinny być udzielane podczas Mszy św. w niedzielę bądź też inne święto nakazane. Święcenia powinny być udzielane w kościele katedralnym, ale wolno ich również udzielać w innym kościele. Powinni być na nie zaproszenie duchowni i wierni, aby jak największa liczba osób mogła uczestniczyć w tym doniosłym wydarzeniu67.

Szafarz sakramentu jest biskup konsekrowany68. Święceń biskupich udziela biskup posiadający zlecenie papieskie; powinno być dwóch współkonsekrujących, choć może być od tego dyspensa69. Święceń prezbiterowi i diakonowi udzie-la ich biskup własny, albo obcy na podstawie dymisoriów, czyli pisemnego upoważnienia do godziwego udzielania święceń, udzielonego przez własnego biskupa i skierowanego do biskupa, który będzie święcił70.

W Katechizmie Kościoła Katolickiego czytamy, że święcenia ważnie przyjmuje tylko mężczyzna ochrzczony71. Do godziwego udzielenia święceń diakonatu lub prezbiteratu wymaga się, aby kandydat uzyskał odpowiednią formację duchową, intelektualną i duszpasterską, miał odpowiednie przymioty według oceny własnego Biskupa i był wolny od nieprawidłowości prawnych i przeszkód72. Pod żadnym pozorem nie można nikogo zmuszać do przyjęcia święceń. Zadaniem biskupa jest pouczenie kandydatów o konsekwencjach i obowiązkach, jakie niosą za sobą święcenia diakonatu bądź prezbiteratu73. Zanim dany kandydat zdecyduje się na przyjęcie święceń powinien przedłożyć własnemu biskupowi oświadczenie własnoręcznie podpisane ze wskazaniem, iż dane święcenia są przez niego przyjęte z własnej woli74. Do ważności święceń danego kandydata wymagana jest także szczera wola (intencja) zostania diakonem lub kapłanem75. Podstawowym wymogiem do przyjęcia święceń jest powołanie rozumiane jako dar Boży.

Święceń kapłańskich nie może przyjąć: mężczyzna żonaty za wyjątkiem tych, którzy przeznaczeni są według prawa do diakonatu stałego; mężczyzna sprawujący urząd zakazany duchownym (np. sprawowanie urzędu publicznego, z którym łączy się udział w wykonywaniu władzy świeckiej76); neofita77 dopóki według ordynariusza nie jest do końca utwierdzony.78 Jeżeli wierny wie o istniejącej przeszkodzie dotyczącej przyjęcia święceń przez danego kandydata to obowiązany jest on powiadomić o tym ordynariusza lub proboszcza79.

Kodeks Prawa Kanonicznego określa, że kandydaci do diakonatu, którzy mają przyjąć święcenia prezbiteratu, muszą mieć skończone 23 lata życia. Kandydat do stałego diakonatu, nieżonaty, może przyjąć te świecenia po ukończeniu przynajmniej 25 roku życia; żonaty kandydat ma ukończyć przynajmniej 35 lat życia i otrzymać zgodę swojej żony na święcenia80. Święceń kapłańskich wolno udzielić tym, którzy ukończyli 25 lat życia i są wystarczająco dojrzali81. Do święceń biskupich wymaga się, aby kandydat miał ukończonych przynajmniej 35 lat82.

W przypadku dopuszczenia do święceń wymagane są także odpowiednie dokumenty, jak np. zaświadczenie o odbytych studiach; zaświadczenie o przyjęciu święceń diakonatu; zaświadczenie rektora seminarium na temat wymaganych przymiotów; zaświadczenie o stanie zdrowia fizycznego i psychicznego kandydata; w przypadku przystępujących do diakonatu muszą oni przedłożyć świadectwo chrztu, bierzmowania, przyjęcia posługi lektora i akolity83.

Sakrament małżeństwa

Zgodnie z nauczaniem Soboru Watykańskiego II i normą kodeksową małżeństwo to przymierze, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia84. Małżeństwo powinna cechować obopólna dozgonna miłość stron („aż do śmierci”)85. W razie wątpliwości czy dane małżeństwo zostało zawarte zgodnie z przepisami prawa kanonicznego, dopóki nie stwierdzi się prawomocnie jego nieważności, należy uważać je za ważne86.

Przed zawarciem małżeństwa kanonicznego należy upewnić się czy nie ma żadnej przeszkody stojącej na drodze do ważnego i godnego przyjęcia tego sakramentu. Każdy wierny jest obowiązany wyjawić znane mu przeszkody w związku z zawarciem małżeństwa proboszczowi bądź też ordynariuszowi87. Bowiem przeszkoda czyni daną osobę nie-zdolną do zawarcia ważnego związku małżeńskiego88. Kodeks Prawa Kanonicznego wymienia 12 przeszkód małżeńskich89: wiek, impotencja, węzeł małżeński, różna religia, święcenia, wieczysty ślub publiczny czystości w instytucie zakonnym, uprowadzenie, występek (małżonkobójstwo), pokrewieństwo w linii prostej między wszystkimi wstępnymi i zstępnymi oraz w linii bocznej aż do czwartego stopnia włącznie, powinowactwo we wszystkich stopniach w linii prostej, przyzwoitość publiczna w pierwszym stopniu linii prostej między mężczyzną i krewnymi kobiety i odwrotnie, oraz pokrewieństwo prawne w linii prostej (adoptujący z adoptowanym) lub w drugim stopniu linii bocznej (dziecko naturalne z dzieckiem adoptowanym). Także wady zgody małżeńskiej, jak przymus, symulacja, niedojrzałość osobowościowa, czynią nupturienta niezdolnym do zawarcia małżeństwa90.

Co jest niezbędne do ważnego zawarcia małżeństwa? Obecni powinni być obydwoje nupturienci osobiście bądź też jedna ze stron może złożyć w wyjątkowej sytuacji przysięgę małżeńską przez pełnomocnika91. Zgodę na zawarcie związku małżeńskiego nupturienci powinni wyrazić słowami, w przypadku kiedy nie mogą mówić czynią to innymi znakami92. Małżeństwo jest zawierane w obecności proboszcza bądź innego kapłana (wikariusza parafialnego), który odbiera w imieniu Kościoła przysięgę małżeńską. Prawo kanoniczne wymaga także obecności dwóch świadków zwykłych93. Ślub kościelny powinien być zawarty w miejscu świętym (kościele, kaplicy), gdzie przynajmniej jeden z nupturientów ma stałe bądź tymczasowe miejsce zamieszkania94.

Dla potrzeb ludzi w okolicznościach, w których zrealizowanie formy zwyczajnej byłoby zbyt trudne, czy wprost niemożliwe (np. w przypadku niebezpieczeństwa śmierci) Kodeks Prawa Kanonicznego przewiduje nadzwyczajną formę zawarcia małżeństwa, w której wystarcza obecność dwóch świadków zwykłych i wyrażenie zgody przez strony95.

Podsumowanie

Ważne i godziwe przyjmowanie sakramentów świętych umacnia wiernych Kościoła. Pozwala im na doznawanie wielu łask. Dotrzymanie i zarazem spełnienie warunków stawianych poszczególnym kandydatom do przyjęcia danego sakramentu jest rzeczą niezwykle istotną. Kościół przewiduje jednak okoliczności łagodzące niektóre warunki związane z ważnym i godnym przyjęciem sakramentów świętych (tzw. dyspensa). To jak żyjemy na ziemi i tym samym, w jaki sposób i jak często przyjmujemy sakramenty ma potem odzwierciedlenie w życiu w niebie.

Adrianna Tymieniecka

 

Źródło: Kortowski Przegląd Prawniczy Nr 3/2013

  1. Kodeks Prawa Kanonicznego. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Poznań 1984, kan. 840. Por. Sakramenty, [w:] M. Sitarz, Słownik Prawa Kanonicznego, Warszawa 2004, kol. 161.[↩]
  2. Jan Paweł II. Dzieła zebrane, t. 15, Modlitwy i rozważania część 1. Niedzielna Modlitwa Maryjna 1978-1992, Kraków 2009, s. 51.[↩]
  3. KPK 1983, kan. 841.[↩]
  4. KPK 1983, kan. 849.[↩]
  5. Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, red. P. Majer, Kraków 2011, s. 664.[↩]
  6. KPK 1983, kan. 864.[↩]
  7. KPK 1983, kan. 852 § 1.[↩]
  8. KPK 1983, kan. 97 § 2.[↩]
  9. KPK 1983, kan. 852 § 2.[↩]
  10. KPK 1983, kan. 868 § 1.[↩]
  11. KPK 1983, kan. 865 § 1.[↩]
  12. KPK 1983, kan. 865 § 2.[↩]
  13. KPK 1983, kan. 866.[↩]
  14. Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994, nr 1284.[↩]
  15. KPK 1983, kan. 854.[↩]
  16. KPK 1983, kan. 853.[↩]
  17. Tamże. Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, dz. cyt., s. 362.[↩]
  18. KPK 1983, kan. 857 § 1.[↩]
  19. KPK 1983, kan. 857 § 2.[↩]
  20. KPK 1983, kan. 859.[↩]
  21. KPK 1983, kan. 863. Biskup powinien chrzcić w Wigilię Wielkiej Nocy, sam powinien udzielać chrztu osobom, które ukończyły 14 rok życia.[↩]
  22. KPK 1983, kan. 861.[↩]
  23. KPK 1983, kan. 861 § 2.[↩]
  24. KPK 1983, kan. 851, nr 2.[↩]
  25. KPK 1983, kan. 867 § 1.[↩]
  26. KPK 1983, kan. 855.[↩]
  27. KPK 1983, kan. 845 § 1.[↩]
  28. KPK 1983, kan. 879.[↩]
  29. KPK 1983, kan. 889 § 1.[↩]
  30. KPK 1983, kan. 889 § 2.[↩]
  31. Tamże.[↩]
  32. Konferencja Episkopatu Polski, Instrukcja duszpasterska dotycząca sakramentu bierzmowania, 16.01.1975, nr 3, [w:] ‹http://www.kkbids.episko pat.pl/?id=179›, dostęp 10.01.2014.[↩]
  33. KPK 1983, kan. 880 § 1. Krzyżmo używane w sakramencie bierzmowania powinno być konsekrowane przez biskupa (kan. 880 § 2).[↩]
  34. KPK 1983, kan. 882.[↩]
  35. KKK, kan. 1320.[↩]
  36. Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, red. P. Majer, dz. cyt., s. 673.[↩]
  37. KPK 1983, kan. 881.[↩]
  38. KPK 1983, kan. 890.[↩]
  39. KPK 1983, kan. 892. Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, red. P. Majer, dz. cyt., s. 678.[↩]
  40. KPK 1983, kan. 897.[↩]
  41. KPK 1983, kan. 915.[↩]
  42. KPK 1983, kan. 916.[↩]
  43. KPK 1983, kan. 913 § 1. Kodeks Prawa Kanonicznego. Komentarz, red. P. Majer, dz. cyt., s. 691.[↩]
  44. KPK 1983, kan. 913 § 2.[↩]
  45. KPK 1983, kan. 924.[↩]
  46. KPK 1983, kan. 919. Post nie dotyczy: kapłana, który tego samego dnia sprawuje dwa lub trzy razy Najświętszą Eucharystię; osób w podeszłym wieku lub złożonych jakąś chorobą, oraz tych którzy się nimi opiekują.[↩]
  47. KPK 1983, kan. 900 § 1.[↩]
  48. KPK 1983, kan. 920 § 1.[↩]
  49. KPK 1983, kan. 921.[↩]
  50. KPK 1983, kan. 960.[↩]
  51. KPK 1983, kan. 961. Warunkiem udzielenia absolucji jest niebezpieczeństwo śmierci i brak czasu, by kapłan lub kapłani wyspowiadali poszczególnych penitentów; poważna konieczność (ocena należy do biskupa diecezjalnego), kiedy z uwagi na liczbę penitentów nie ma dostatecznie dużo spowiedników do należytego wyspowiadania każdego z osobna w odpowiednim czasie, na skutek czego penitenci bez własnej winy muszą pozostawać przez długi czas bez łaski sakramentalnej albo Komunii świętej.[↩]
  52. KPK 1983, kan. 964.[↩]
  53. KPK 1983, kan. 965-967. Upoważnienie do spowiadania na mocy samego prawa posiadają na całym świecie: Biskup Rzymski, kardynałowie, biskupi.[↩]
  54. KPK 1983, kan. 976. Por. R. Falasini, Liturgia odpowiedzi na trudne pytania, Kraków 2010, s. 135.[↩]
  55. KPK 1983, kan. 983.[↩]
  56. Inaczej spowiadający się.[↩]
  57. KPK 1983, kan. 989.[↩]
  58. KPK 1983, kan. 998.[↩]
  59. KPK 1983, kan. 999-1000.[↩]
  60. KPK 1983, kan. 1001.[↩]
  61. KPK 1983, kan. 1003 § 1.[↩]
  62. KPK 1983, kan. 1004 § 1.[↩]
  63. KPK 1983, kan. 1004 § 2.[↩]
  64. KPK 1983, kan. 1008.[↩]
  65. KPK 1983, kan. 1009 § 1.[↩]
  66. KPK 1983, kan. 1009 § 2.[↩]
  67. KPK 1983, kan. 1010-1011.[↩]
  68. KPK 1983, kan. 1015.[↩]
  69. KPK 1983, kan. 1013-1014.[↩]
  70. KPK 1983, kan. 1012.[↩]
  71. Katechizm Kościoła Katolickiego, nr 1577-1578.[↩]
  72. KPK 1983, kan. 1025, kan. 1042.[↩]
  73. KPK 1983, kan. 1028.[↩]
  74. KPK 1983, kan. 1026, 1036[↩]
  75. KPK 1983, kan. 1029.[↩]
  76. KPK 1983, kan. 285-286.[↩]
  77. Czyli ten, kto niedawno się nawrócił i przyjął chrzest w Kościele katolickim.[↩]
  78. KPK 1983, kan. 1042.[↩]
  79. KPK 1983, kan. 1043.[↩]
  80. KPK 1983, kan 1031 § 2.[↩]
  81. KPK 1983, kan. 1031.[↩]
  82. KPK 1983, kan. 378 § 1, nr 3.[↩]
  83. KPK 1983, kan. 1050.[↩]
  84. KPK 1983, kan. 1055 § 1. R. Sztychmiler, Pojęcie małżeństwa chrześcijańskiego, „Roczniki Nauk Prawnych” 1991-1992, nr 1-2, s. 29-52.[↩]
  85. Tenże, Znaczenie prawne miłości małżeńskiej, „Prawo Kanoniczne” (38) 1995, nr 3-4 s. 87-117.[↩]
  86. KPK 1983, kan. 1060.[↩]
  87. KPK 1983, kan. 1069.[↩]
  88. J. Zieliński, Małżeństwo w świetle rozumu i wiary, Warszawa 1914, s. 16.[↩]
  89. KPK 1983, kan. 1083-1094.[↩]
  90. KPK 1983, kan. 1095-1107. R. Sztychmiler, Znaczenie osobowości kandydata do małżeństwa w świetle obowiązującego prawa kanonicznego, „Prawo Kanoniczne” (40) 1997, nr 1-2, s. 201-231.[↩]
  91. KPK 1983, kan. 1104 § 1.[↩]
  92. KPK 1983, kan 1104 § 2. Por. J. Krzywkowska, Zawieranie małżeństwa przez pełnomocnika w prawie kanonicznym, [w:] Zawieranie małżeństwa w różnych systemach prawnych, religiach, kulturach, red. R. Sztychmiler, Olsztyn 2009, s. 105-108.[↩]
  93. KPK 1983, kan. 1108.[↩]
  94. A. Sarmiento, Małżeństwo chrześcijańskie, Kraków 2008, s. 205.[↩]
  95. KPK 1983, kan. 1116.[↩]