Kantor psalmu, psałterzysta, psalmista
Liturgia Sacra 18 (2012) nr 2, s. 529 – 532
KS. ANDRZEJ FILABER
Warszawa, PWT
KANTOR PSALMU, PSAŁTERZYSTA, PSALMISTA
Istnieją w użyciu w polskim Kościele trzy określenia osoby spełniającej funkcję wykonania śpiewu psalmu responsoryjnego w liturgii słowa. Używanie trzech różnych nazw na określenie tej samej funkcji może budzić wątpliwości. Są co najmniej 4 powody, aby pozostać przy terminie „psalmista”:
1) Zachowanie historycznego znaczenia terminu „psałterzysta”.
2) Dosłowne tłumaczenie dokumentów Kościoła z języka łacińskiego.
3) Rozróżnienie terminologiczne dwóch różnych funkcji muzycznych w liturgii Kościoła.
4) Analogia do nazw innych funkcji w liturgii słowa.
Od początku życia Kościoła psalmy były wykonywane w liturgii chrześcijańskiej. Z natury swojej przeznaczone do śpiewu, były wykonywane przez lektora nazwanego później kantorem psalmu. Już w III w. o psalmach w liturgii pisali Tertulian i Hipolit Rzymski[ref]T. SINKA, Zarys liturgiki, Kraków 1997, s. 186. [/ref]. W tym czasie „w Kościele rzymskim obok prezbiterów i diakonów funkcjonowali subdiakoni”[ref]I. PAWLAK, Jeszcze o psalmie responsoryjnym, w: Miscellanea. Biuletyn nr 7 Stowarzyszenia Polskich Muzyków Kościelnych, Opole – Lublin 2012, s. 19.[/ref]. Powierzano im m.in. śpiew psalmu między czytaniami. Gdy obok nazwy funkcji „lektor” pojawił się termin „kantor”, wykonawcę psalmu śpiewem w naturalny sposób nazywano kantorem psalmu. Złożona z dwóch wyrazów nazwa tej funkcji dziś chętniej zastępowana jest jednym słowem: psalmista lub psałterzysta. Który termin jest właściwy?
Gdy reforma liturgiczna Soboru Watykańskiego II przywróciła do liturgii psalm responsoryjny, nawiązując do najstarszej tradycji Kościoła, jego wykonawcę nazwano psalmistą. Ten łaciński termin określający kantora psalmu nie wymagał tłumaczenia na język polski. Nawet tłumacz znakomitej publikacji kard. Josepha Ratzingera w języku niemieckim[ref]J. RATZINGER, Ein neues Lied für den Herrn. Christglaube und Liturgie in der Gegenwart, Freiburg im Br. 1995.[/ref] używa określenia „chór psalmistów”, komentując kan. 15 Synodu Laodycejskiego z 364 r[ref]J. RATZINGER, Nowa pieśń dla Pana, tł. J. Zychowicz, Kraków 1999, s. 166.[/ref]. Dokładnie zredagowany po Soborze Watykańskim II włoski słownik liturgiczny osobę wykonującą psalm responsoryjny lub kantyk biblijny między czytaniami nazywa „salmista”[ref]D. SARTORE, A. TRIACCA, Nuovo dizionario di liturgia, Milano 1988.[/ref].
Termin „psałterzysta” na określenie osoby wykonującej śpiewy międzylekcyjne pojawia się w polskim tłumaczeniu wprowadzenia do Lekcjonarza Mszalnego[ref]Lekcjonarz Mszalny, t. I, Poznań – Warszawa 1972, s. 26 [/ref], a następnie w Instrukcji Episkopatu Polski z dnia 8 lutego 1979 r.[ref]Instrukcja Episkopatu Polski o muzyce liturgicznej po Soborze Watykańskim II, § 35.[/ref]. Potem zachowuje go wiele późniejszych dokumentów polskiego Kościoła, wśród nich tłumaczenie Ogólnego wprowadzenia do III wydania Missale Romanum[ref]Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego, Poznań 2004, § 61.[/ref]. W dokumencie tym jednak mamy równocześnie dodane sformułowanie „czyli kantor psalmu”, żeby nie było żadnych wątpliwości, o kogo chodzi.
Określenie „psałterzysta” nie przyjęło się jednak powszechnie w języku bieżącym w polskim Kościele i funkcjonuje równolegle z terminem „psalmista”, który odnajdujemy także w późniejszych publikacjach[ref]Śpiewy międzylekcyjne, Częstochowa 1989, s. 5; I. PAWLAK, Muzyka liturgiczna po Soborze Watykańskim II w świetle dokumentów Kościoła, Lublin 20012 , s. 239.[/ref]. Tym terminem posługuje się też ks. Z. Piasecki w swej obszernej pracy dotyczącej psalmu responsoryjnego[ref]Z. PIASECKI, Psalm responsoryjny jako aktualizacja czytań mszalnych, Warszawa 1977, s. 96.[/ref]. Niejako potwierdzeniem tego stanu rzeczy jest fakt, iż w tłumaczeniu Ogólnego wprowadzenia do Mszału Rzymskiego w II wydaniu polskiego Mszału, którym posługujemy się do dziś, znajdują się obydwa terminy[ref]Por.: § 36: „psałterzysta czyli kantor wykonujący psalm”; § 67: „zadaniem psalmisty jest śpiewać lub recytować psalm”; „Psalmista, aby poprawnie mógł wykonywać swoją funkcję (…)”.[/ref]. Kilka lat temu podczas sesji naukowej dla organistów i muzyków kościelnych diecezji płockiej ks. Zbigniew Wit stwierdził: „Psałterzysta nazywany jest zamiennie psalmistą i należy go odróżnić od kolegium psałterzystów” [ref]Z. WIT, Zaangażowanie świeckich w muzyczne posługi wiernych w liturgii, w: P. WIŚNIEWSKI (red.), Wokół posługi organisty w parafii. Materiały z I sesji naukowej dla organistów i muzyków kościelnych diecezji płockiej, Płock 2006.[/ref].
Psalterion, czyli „Psałterz”, jest określeniem greckim, którym w kodeksie aleksandryjskim oznaczono cały zbiór 150 psalmów[ref]S. ŁACH, Wstęp historyczno-krytyczny, w: Księga psalmów, Poznań 1990, s. 40.[/ref]. Wiemy, że księżna Kinga (błogosławiona), która po śmierci męża, Bolesława Wstydliwego, osiadła w założonym oprzez siebie klasztorze klarysek w Starym Sączu, posiadała psałterz w języku polskim[ref]J. KRZYŻANOWSKI, Dzieje literatury polskiej, Warszawa 1979, s. 14.[/ref]. Najstarsze zachowane polskie rękopiśmienne psałterze to psałterz królowej Jadwigi z ok. 1400 r., zwany floriańskim[ref]Ms. 7513 z Biblioteki Narodowej w Warszawie; nazwa pochodzi od nazwy austriackiej miejscowości Sankt Florian koło Linzu, gdzie się znajdował w bibliotece tamtejszego opactwa kanoników lateraneńskich.[/ref]— pierwsza księga spisana po polsku, i psałterz puławski z końca XV w.[ref]Ms. 1269 z Biblioteki Czartoryskich w Krakowie.[/ref], zaś najstarszym drukowanym jest psałterz krakowski z 1532 r. Później termin „psałterz” rozszerzono także na modlitewniki zawierające psalmy i kantyki, a także niekiedy inne modlitwy. Zawsze jednak byłato księga zawierająca 150 psalmów. Z tego powodu śpiewający poszczególne części liturgii godzin, a więc m.in. kilka psalmów stanowiących jej trzon, w naturalny sposób zostali nazwani psałterzystami.
Ks. Jan Długosz w swoich Rocznikach Królestwa Polskiego z II połowy XV w. zapisał, że królowa Jadwiga „ustanowiła kolegium psałterzystów w katedrze krakowskiej i tamże dwa ołtarze”[ref]Historiae Polonicae, t. III, s. 531; cyt. za: Liturgia godzin, t. III, Poznań 1987, s. 1327.[/ref]. Potem przy innych katedrach w Polsce powstawały podobne zespoły duchownych, których zadaniem był codzienny śpiew officium divinum. W Poznaniu obok katedry przy ul. Ostrów Tumski istnieje tzw. „Psałteria” — niewielkich rozmiarów budowla ufundowana w drugiej dekadzie XVI w. przez bpa Jana Lubrańskiego jako dom mieszkalny dla psałterzystów katedralnych.
W języku łacińskim istnieje termin zarówno psalmista, jak i psalterista. Tym drugim słowem nazywano duchownych, których obowiązkiem było śpiewanie psalmów podczas sprawowania liturgii godzin[ref]Por. A. JOUGAN, Słownik kościelny łacińsko-polski, Poznań 1958, s. 554.[/ref]. Dokumenty Stolicy Apostolskiej na określenie funkcji kantora psalmu w liturgii Mszy św. używają terminu „psalmista”. Ks. Gerard Mizgalski w Podręcznej encyklopedii muzyki kościelnej tak wyjaśnia obydwa terminy:
Psałterzysta — był to urząd śpiewaków przy kościołach katedralnych i kolegiackich, w których istniał obowiązek codziennego śpiewu lub recytacji godzin kanonicznych. IV Synod Kartagiński wspomina o śpiewakach ustanawianych przez kapłanów, a więc byli to śpiewacy świeccy. W Polsce istniały przy katedrach specjalne fundacje dla psałterzystów, którzy tworzyli osobne kolegia psalteristarum. Psałterzystami byli w Polsce kapłani, klerycy i laicy. Obowiązkiem ich był śpiew wszystkich godzin kanonicznych [ref]G. MIZGALSKI, Podręczna encyklopedia muzyki kościelnej, Poznań 1959, s. 395.[/ref].
Psalmista — „tyle co kantor, śpiewak. Pod nazwą „psalmista Pański” rozumiemy autora psalmów, a szczególnie króla Dawida”[ref]Tamże, s. 393.[/ref]. Autor encyklopedii zredagowanej przed reformą liturgiczną Soboru Watykańskiego II ze zrozumiałych względów nie mógł pisać o funkcji psalmisty we Mszy św., w której nie było psalmu responsoryjnego.
Wydaje się, że nie znajduje wystarczającego uzasadnienia tłumaczenie łacińskiego psalmista słowem „psałterzysta”, pochodzącym od innego rdzenia wyrazowego. Propozycja takiego tłumaczenia miała na celu wyłącznie odróżnienie od określenia autora tekstu psalmowego. Tracimy jednak równocześnie muzyczne rozróżnienie psałterzysty jako śpiewaka wykonującego psalmy w liturgii godzin (nie jeden, lecz kilka, a więc śpiewającego psałterz) od kantora psalmu w liturgii słowa, który śpiewa jeden psalm (a najczęściej jego fragment), a więc jest dosłownie psalmistą. Biblijny psalmista to nie tylko ten, który zredagował tekst, ale przede wszystkim ten, który śpiewał chwałę Boga. W tej postawie możemy dopatrywać się zbieżności działania psalmisty w dziejach narodu wybranego i w liturgii Kościoła.
Odnajdujemy również pewną analogię w samym określaniu poszczególnych funkcji w liturgii słowa. Ponieważ ewangelię śpiewa diakon, niepotrzebne było inne określenie. Pojawia się jednak ono przy rozróżnieniu funkcji jednego z trzech śpiewających Mękę Pańską w Niedzielę Palmową lub w Wielki Piątek. Wiemy, że Kościół dopuszcza w takim wypadku wykonanie tego śpiewu Ewangelii przez świeckich mężczyzn z podziałem na role. Wykonujący słowa narratora nazywany jest Ewangelistą (termin pochodzi od słowa „Ewangelia”), a nie Ewangeliarzystą (od ewangeliarza, czyli księgi). Podobnie mamy lektora (od lectio), a nie lekcjonarzystę (od księgi zbioru czytań).
Czy tłumaczenie łacińskiego słowa psalmista na „psałterzysta” wzbogaca polską terminologię dotyczącą muzyki liturgicznej? Na tak postawione pytanie należy odpowiedzieć przecząco. Dochodzi bowiem do unifikacji terminologicznej dwóch bynajmniej różnych funkcji związanych ze śpiewem psalmów w liturgii. Psalmista śpiewa psalm, a psałterzysta śpiewa psałterz (czyli psalmy w liczbie mnogiej). Wydaje się zasadne zachować to rozróżnienie, zwłaszcza że wówczas tłumaczymy dosłownie łaciński tekst dokumentów Kościoła.
Źródło – Strona półrocznika „Liturgia Sacra”